De start van het Woordenboek van de Tilburgse Taal werd in 2013 mede mogelijk gemaakt door

Het Tilburgs Alfabet (Van aajkes tòt zaandkèùl) werd geschreven door Jace van de Ven.

Klik hier voor de letters die niet tot de officiële spelling behoren:

C

Q

X

Y

De letter H

is voor het laatst aangepast en aangevuld op 16 september 2023. De redactie is nog niet voltooid.

A

B

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

R

S

T

U

V

W

Z

WTT

Redactie: Ed Schilders, Hans Hessels

Gebaseerd op de verzameling Tiburgse dialectwoorden van

Wil Sterenborg

Van ha tot huw

ha
in 1ste en 3de persoon enkelvoud van de verleden tijd van ‘hèbbe’
had
- Cees Robben; Prent van de Week - Dek praot genog hâ... (19590912)
- Cees Robben; Prent van de Week - En as Nordje ’t gekund hâ (19660429)
► Dossier 'hèbbe' - alle vormen

zelfstandig naamwoord

- WBD haachte - strengen (trektouwen, -riemen, -kettingen van het paard; Hasselt)

- WBD haachte - ijzeren strengen (Hasselt)

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "haagten - de ijzeren kettingen waarmede de paarden aangespannen worden"

- WNT HACHT - elk der beide (ijzeren) kettingen waaraan het paard (in plaats van aan touwen strengen) de kar trekt.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - haacht, zelfstandig naamwoord vr.- hacht, "elk der beide ijzeren kettingen waaraan het paard de kar trekt"

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HACHT zelfstandig naamwoord vrouwelijk - ketting, keten

bijvoeglijk naamwoord

druk

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "haaft - hij hee get haaft (druk; of: 't is haaft: er is haast bij)"

- WBD III.4.4:282 'haaft' = van belang

zelfstandig naamwoord

hei(de), het heidegebied

- H.A. Sterneberg s.j.; Een Busselke Braobaansch, 1932 - Och neej! mar kèk dan toch,/ is dè nie fraai !/ Kende g' iets schoonders nog/ dan onze haai?

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 66 06 03 - Vier aovenden d'n èkker in / Dur bossen en dur haai / Mersjeeren langs d'n Buunder / ‘t Baksven en langs de Laai.

- Cees Robben; Prent van de Week - Den irste zondag van de maai/ dan trokken wij dur stad en haai/ mee de meziek naor Meuleschot/ naor Lôôn of Beek.... (19540508)
- Cees Robben; Prent van de Week - dè bepaolt de haai... (19560630)
- Cees Robben; Prent van de Week - Peer van Dun was unne dwaoler (...) die de haai in den blende kos belôôpe (19570119)
- Cees Robben; Prent van de Week - Wij zèn uit ’t laand van febrieke en haai (19580308)
- Cees Robben; Prent van de Week - Ons dörpke leej rontom/ In maast en haai gevangen (19600909)
- Cees Robben; Prent van de Week - Dan hakket hier gelèèk gehad... Wè, hakket hakket... As ge haai had gegeten.. Dan hadde na törf gescheten... (19830812)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: op de haai

de plantensoort

- WBD III.4.3:368 haaj (Calluna vulgaris) struikhei; ook genoemd: bissemhaaj of buunderhaaj

- WBD III.4.3:368 dòphaaj - dophei (Erica tetralix), ook genoemd haaj

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

zelfstandig naamwoord

bezem van heide of brem

- WBD III.2.1:303) haajbissem - heibezem

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEIBESSEM zelfstandig naamwoord mannelijk: - heidebezem, bezem van heide gemaakt.

Heikant

toponiem (noordelijkste wijk van Tilburg, geheel opgegaan in Tilburg-Noord)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 70 04 09 - "In d'n Haaikaant komt 'n Krès, / Wè zò dè vur iets zèn?" /  / Ik heb ze haorfèn uitgelee / Al gaaf dè wel wè laast: / "'n Krès dè is 'n instelling / Die op de kiendjes paast."

- Audioregistratie 1978 - Et is hier mar hil lichte zandgrond hier òn de Haajkaant want et hiet nie vur niks Haajkaant! (Interview met Heikanters - Transcriptie door Hans Hessels)

zelfstandig naamwoord, eigennaam, toponiem.

centraal stadsdeel = 't Heike

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - de Haajkese kèèrk durt stròtje van Bronsgist - een moeilijke bevalling

- As getrouwe kattelieken waare we irst ammòl op et Haaike nòr de mis gewist. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)

zelfstandig naamwoord

klein boertje, oorspronkelijk op heidegrond

- WBD III.4.1:137 'heikneuter', kneuter, kreuter - kneu (Carduelis cannabina)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - haajkneuter zelfstandig naamwoord - heidekneutje (vogeltje, Acanthis)

- WNT kneuterboer: jongere vervorming van keuterboer. Keuter: eig. bewoner van een kote, een kleine (boeren)woning; vandaar: kleine boer. Keuterboer: boer van of op een keuterij; in 't alg.: boer met een klein bedrijf.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
HEIKNEUTEr zelfstandig naamwoord mannelijk:- kneuter; vlasvink; fig. iemand die eenzaam in de heide woont.

zelfstandig naamwoord

Gryllus campestris - Zwarte veldkrekel

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - "haaikriek - krekel"

- WBD III.4.2:217 'heikriek' of 'kriek'

- WNT HEIKREKEL

zelfstandig naamwoordletterlijk 'heidemauwerd'

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - kneu (Carduelis cannabina)

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

- WBD III.4.2:105 'heislangeske' - hagedis (Lacerta vivipara)

zelfstandig naamwoord

hand

het meervoud = haand of haande

verkleinwoord ► hèndje

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden - gezegde: Den timmerman zen schaand is den schilder zen haand.

(= De schilder moet de fouten van de timmerman bedekken)

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - der was iets òn de haand

- KAREL. Jao mar: iedereen kan toch mee z’n haande vatte dechche het staon te liege. (Karel en Sjarel, dialoog in Groot Tilburg, 15 december 1944)

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Hij kan mee z’n 2 linkse haande nog behoorlijk uit de voete (17-10-1972)

- Cees Robben, Prent van de Week - In de schônste stad van ’t laand/ kwaam... En mee gin lege haand/ Tôôntje... [Prent over de geboorte van de 127.000ste Tilburger, genaamd Tôôntje van Zundert. ‘De schonste stad van et laand’ is de volksnaam voor Tilburg.] (19540213)
- Cees Robben; Prent van de Week - En mee ’t aai in baai z’n haand... (19560428)
- Cees Robben; Prent van de Week - M’n haande vol blèène... (19570309)
- Cees Robben; Prent van de Week - Hij vruutte meej z’n haand in ’t zaand (19600219)
- Cees Robben; Prent van de Week - En heddet ôôt ter haand gehad (19600624)
- Cees Robben; Prent van de Week - Dur ’n vrouwehaand bedisseld... (19700220)
- Cees Robben; Prent van de Week - ’t Schilt mar amper haand of keer (19710129) [Het scheelt maar een klein beetje; haand en keer zijn waarschijnlijk commando’s die de voerman aan zijn paard geeft]
- Cees Robben; Prent van de Week - ’t Schou mar haand of kèèr (19620518)

- Pierre van Beek - gezegde: Et ha mar haand òf keer geschouwd - het was op het nippertje.(Tilburgse Taalplastiek 170)

- Wettie mee zun haande rèègt zet, stôt ie mee zun kont wir om! (Hein Quinten, Tilburgse spreuken; ca. 1990)

- èn as mene vriend dè wir perbeerde,/ zègt dan: "Haawt oew haande tèùs". (Henriëtte Vunderink; Mene listen biecht; k Zal van oe blèève haawe, 2007)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: Hij haaudt 'nen dikken stok in de haand

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): ge vouwt er de haande van saome (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1970) - uitroep van verbazing

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): gin weeren in de haande krèège (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1972) - 'n hekel aan werk hebben

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - oopaa wòrre kunde meej oew haanden in oew zakke

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992) - 'hand' zelfstandig naamwoord - hand; mv. 'hande'

...derhaand

...(d)erlei

twidderhaand, driederhaand, fèfderhaand, zisderhaand (in de uitspraak vervalt de h meestal).

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): twidderhaande

- Karel en Sjarel; dialoog in Groot Tilburg, 23 maart 1945 - Zoo kank wel honderterandere vurbilde aonhaole…

bijvoeglijk naamwoord

- WBD vur de haands ketier - rechtervoorkwartier van de koeie-uier

- WBD van de haandse kaant, van de haand - rechterkant van het paard

- WBD van de haandse kaant, bè de haand; (Hasselt) òndehaand – linkerkant van het paard

zelfstandig naamwoord

- WBD handvat van de ploegstaart (Hasselt)

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'haandvèjsje ' - kleine lijmklem

zelfstandig naamwoord

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "haandwoater - zoo goed as dè? 't heet [heeft] er gin haandwoater bij (het lijkt er nog niet op)".

- WTT (2012) - Het is opmerkelijk dat Daamen in 1916 deze zeer oude uitdrukking nog optekent. 'Iemand handwater geven' betekende: iemand water aanbieden om de handen te wassen alvorens de maaltijd te beginnen (vergelijk de handwassing in de katholieke eucharistie). In overdrachtelijke zin kwam de uitdrukking in gebruik om rangen, standen, en kwaliteiten te vergelijken: aanbieding van het handwater geschiedde alleen door aan elkaar gelijkwaardige personen. Daamens uitdrukking bedoelt te zeggen dat het hier twee zaken betreft die niet aan elkaar gelijkwaardig zijn. Die betekenis vinden we in het - WNT in het lemma 'handwater': '"Bij" iemand of iets (niet) in vergelijking komen, (niet) vergeleken kunnen worden, wordt uitgedrukt door: bij iemand of iets (geen) handwater geven. Hy sey dat Don Rodrigo of de Cid, wel een goet Ridder was geweest, maer dat hy evenwel by die van het brandende Swaert geen hantwater gaf, die enz., V. BOS, Don Quichot 1, 11. — (Geen) handwater geven (bij) werd vervolgens nog verder verbasterd tot (geen) handwater hebben bij...

tussenwerpsel, afscheidsgroet

- Cees Robben; Prent van de Week - Kom haauw-doe war... en ’t biste... (19600415)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hou je, tot ziens, vaarwel

►houdoe

werkwoord, sterk

houden

haawe - hiel - gehaawe

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - haawe - hield - gehaawe

geen vocaalkrimping

- Dialectenquête 1887 Willems; ook: haawde

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hij haauwdt 'nen dikken stok in de haand; haauwe

- A.A. Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - haawe; verleden tijd 'hiel'

- ...en Teun kos weer nie goed begrijpen, dè die [trein] nie efkes ho kos haawen om hum over te laoten stappen... (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’Oome Teun in den trein’; Nieuwe Tilburgsche Courant 16-9-1939)

uitdrukkingen
- Cees Robben; Prent van de Week - Hij haauwt lang weg (19671215)
- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg), Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, Tilburg 2006 - Hij waar der gehaawe en geslaon, zôas dè hiete.

- WBD; bè den hèngst haawe - de merrie bij de hengst brengen (ter dekking)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 66 07 14 - Of ge kunt op z'n aauwverwets / Gezellig kermis haauwen.

zelfstandig naamwoord

houder

- WBD kèttinghaawer, vasthaawer (II:1004) – kettinghouder;

ook wel kèttingspanner genoemd

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

peultje, peulerwt, 'sèùkerèrt', 'pultje', peul

- WBD III.2.3:81 'hauwke' = peulerwt

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster, 1968) - HOUW, HOUWKEN - peul, peultie.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hö.u, zelfstandig naamwoord vrouwelijk "houw', 'hauw' - peul; verkleinwoord 'höwke(n)

zelfstandig naamwoord

kind dat het ouderlijk huis niet verlaat; zorgenkind; iemand die veel over de vloer komt

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): de tram zal aaltij en haawkiendje blèève

- Cees Robben; Prent van de Week - 'k Heb alle bij mekaare tien kender gehad... aacht goei en twee kaoi... En dan hak nog un hauwkèènd.. Dè was munne man... (19610526)
- Cees Robben; Prent van de Week - [Moeder over baby:] Ik denk dettie iets onder de lee-hee.. As’t mar gin haauwkèènd wordt... (19740308)

- WNT HOUKIND - een kind dat bij vreemden wordt uitbesteed om te worden grootgebracht.

- Jan Naaijkens, Dè's Biks - 1992 - haawkènd zelfstandig naamwoord - kind dat borstvoeding krijgt

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoord, onzijdig, 'houwkind" - persoon of dier die (dat) men niet kwijt kan worden.

zelfstandig naamwoord

wervelwind

- Cees Robben; Prent van de Week - ...krek-lek unne haauw-maauw (19560428)
- Cees Robben; Prent van de Week - Wè maauwde van unne haauw-maauw.. maauwer... (19570631)
- Cees Robben; Prent van de Week - Diejen haauw-maauw komt me krek van paas... (19760514)

- Pierre van Beek; Nieuwe Tilburgsche Courant; Tilburgse Typen afl. XIII; 28 maart 1958 - 't Dorp Haaren werd in 1957 door een grote windhoos verrast, waarbij enkele kippenhokken het moesten ontgelden, terwijl tientallen bomen werden ontworteld. Toen sprak men van een "haauwmaaw". Als 's zomers 't hooi in oppers staat en de wind schiet er onder, dan komt dat door een "haauwmaaw", even goed als vroeger in 't najaar als 't Bosse Veld blank stond en het water werd de lucht ingecirkeld.

- WBD III.4.4:111 'houwmouw' = rukwind; 113 'houwmouw' = windhoos

- Stadsnieuws (rubriek): Diejen haawmaaw van vleeje week heej veul schaoj gebròcht (291106)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAUWMAUW (haawmaaw) m. wervelwind, orkaan. Geluidsnabootsing?

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoordvrouwelijk 'haauwmaauw' - wervelwind, windhoos

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HOUW, zelfstandig naamwoord vrouwelijk -wervelwind, draaiwind

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992)- haawmaaw zelfstandig naamwoord - windhoos

zelfstandig naamwoord

verkorting van 'handvol'

door assimilatie ontstaan uit 'handvol' m.b.t. telbare dingen, gewoonlijk letterlijk een hand vol, dan wel op de vingers van een hand te tellen

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 75 12 25 - 'n Haffel kiepe en 'nen haon...

- Cees Robben; Prent van de Week - Vur ’n haffel dolders... (19851122)
- Cees Robben; Prent van de Week - Hier ’n haffeltje zaand (19580405)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Hè viet unnen haffel tèèref'

- WBD II:708) haffel - handvol spijkers

- WBD III.2.3:79 'haffel', 'haffeltje' = bundel groenten

- WBD III.4.4:261 'haffel' = onbepaalde hoeveelheid

- Stadsnieuws (rubriek): Kom mar mènneke, dan krèède en haffeltje ollienutjes van de taante.

- WBD III.4.4:277 'haffel(tje)' = handvol

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992) - haffel zelfstandig naamwoord - handvol

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - HAFFEL -handvol.

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAFFEL vrouwelijk, door assimilatie ontstaan uit handvol en dus vrouwelijk: hoeveelheid die men in de hand heeft, in de hand kan houden of op de vingers van een hand kan tellen; nooit m.b.t. vloeistof, meestal van kleine hanteerbare voorwerpen.

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - haffel - handvol

werkwoord, zwak 

voortdurend in de handen nemen

haffele - haffelde - gehaffeld

- Voorbeeld Sterenborg - Wè staode er tòch meej te haffele. - Wat hou je het toch onhandig vast.

- WBD III.1.2:110 'haffelen' = handvollen, doelloos friemelen

- WBD III.1.2:111 'handvollen' = aanhoudend bepoetelen

- WNT HAFFELEN 2) frommelen, poedelen, dauwelen (t.w. voortdurend of telkens met de hand betasten)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): haffele werkwoord - liefkozen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAFFELEN onovergankelijk werkwoord, gewoonlijk verbonden met vz. 'met'; liefkozend op de hand of in de armen nemen, meestal kinderen of kleine dieren.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - haffele(n) zwak werkwoord onovergankelijk - voortdurend of telkens met de hand betasten, veel in handen nemen, sollen.

zelfstandig naamwoord, verkleind

kind dat aangehaald en verwend wordt; stoeipoes

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - haffelkètje

- Stadsnieuws (rubriek): Onze Sjaarel is wir meej dè haffelkatje van hiernèffe op rêep; as dè mar nie öt de haand lopt! - Mijn broer Karei is weer met die stoeipoes van de buren de hort op; als dat maar niet uit de hand loopt.' (151008)

- C. Verhoeven - HAFFELKAT, v. poesje om mee te haffelen; kind dat aangehaald en verwend wordt

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hafelkät'je(n), zelfstandig naamwoord o. - haffelkatje, katje waarmee veel gehaffeld wordt

haggeter
samentrekking
had het er
- Cees Robben; Prent van de Week - Jaanse haggeter nie op... (19700918)
 

zelfstandig naamwoord

hak

- WBD achterknie van een paard

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): zèt er de hakken ónder (Handschrift Daamen 1916) - steek je voeten onder de tafel; ga aanzitten

- WBD III.1.1:174 'hak' = hiel

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - (55) meervoud hakke; meej oew hakkes oover de slôot

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HAK zelfstandig naamwoord mannelijk: - hiel, Fr. talon

- WBD I:1454 'hak' - aanaardhak (om aardappels aan te aarden)

hakbèèrege

zelfstandig naamwoord

kinderspel

- A.J.A.C. van Delft - Nog speelde men "hakbergen". Dat geschiedde met "haktollen" (draaitollen). Deze tollen waren van ander model dan de tegenwoordige. Zij werden bij "Vrenske Appels" in den Veldhovenschen hoek gedraaid; door de smid werd er nog een pin ingezet en klaar was Kees. Men trok een cirkel op den grond en daar moesten dan de haktollen ingezet worden. Kwam de tol niet in den ring, dan moest hij er in gelegd worden. Stond hij in den ring te tollen, doch draaide hij op 't eind niet den cirkel uit, zoo moest ook deze er in blijven liggen. De anderen mochten nu met hun tol probeeren om er tusschen te hakken en sprongen de inliggenden dan van elkaar buiten den kring, zoo mocht de eigenaar van den vrijgekomene weer mee hakken. Alweer een spelletje "zonder eind". (Nwe Tilb. Courant; Van Vroeger Dagen afl. 106; 23 maart 1929)

Drijftol

Drijftol

zelfstandig naamwoord

haktol, priktol

- Mee in jaor of vier is ’t al wir aanders, dan worrut in autoped en norvenaant het seizoen n’en vlieger, kaaischeuten, drèf of hakdollen. (Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941; CuBra)

- Anoniem – 1959:

...en toen zeej de klène Kees:
"Vadder, ik heb naau wel unne hakdol,
mar 'k heb gin stukske pees."
(Nieuwe Tilburgse Courant - donderdag 19 november 1959; Uit Tilburgs folklore - 'n Kaoi rikkemedaosie)

► voor de volledige tekst zie rikkemendaosie.htm

- H.A. Sterneberg S.J. -

Mijnen bromtol

 

Ielke tol hee eigen nommer,

mer mijn bromtol nommer één.

Daor haolt niks bij mijnen brommer,

eikenhout en staolen teen!

 

Toen 'k hum straf haai upgewonden

en ik zwooi 'm zuiver nir,

wier hi gauw alleen gevonden,

zeg, waor bleven d'ullie wir!

► Klik hier voor het volledige gedicht en toelichting

- Jo van Tilborg - Ok haktollen ging héél goed. Ge sloegt meej enne pees aon un stökske gebonden tegen enne tol, die ge irst meej oew haande liet draaien. Deur dieje tol elke keer goed te raoke meej dieje pees, blééf ie draaien. Al wô zonne tol, assie un te harde lel verkocht kréég, ôok wel ens deur un raom vliegen. Dè kwaam naa wir nie zoveul veur. (Kosset, 2006)
- WBD III.3.2:72) hakdòl= priktol

- WBD III.3.2:81) hakdòl, drèèfdòl, drèèftòl, draajtòl = drijftol

- J. Berns e.a.; Brabantse spot- en schertswoorden, 1975 - (Onder èèrddol - dwerg): Het lijkt ons voor de hand liggend aansluiting te zoeken bij dol in de betekenis van tol (soort kinderspeelgoed) Blz.17

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992) - 'hakdol' zelfstandig naamwoord - haktol

werkwoord, zwak 

tollen

- Ok haktollen ging héél goed. Ge sloegt meej enne pees aon un stökske gebonden tegen enne tol, die ge irst meej oew haande liet draaien. Deur dieje tol elke keer goed te raoke meej dieje pees, blééf ie draaien. Al wô zonne tol, assie un te harde lel verkocht kréég, ôok wel ens deur un raom vliegen. Dè kwaam naa wir nie zoveul veur. (Jo van Tilborg)
- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Zumme proeme of wilde liever haktolle, ‘tis nog te vruug om te vliegere (09-07-1967)

- Cees Robben; Prent van de Week - Zumme naa is gaon proeme of doede liever hakdolle... (19670908)

- Interview dhr. Van den Aker - 1978 - “…en hakdòlle en stintje klètse, stèltlôope èn mitje steeke…” (transcriptie Hans Hessels 2014) ► Klik hier voor audiofragment

- WBD III.3.2:75) 'haktollen'

- WBD III.3.2:84) 'hakdollen' = met de priktol spelen, ook: hakdollen

met de drijftol spelen

werkwoord, zwak 

hakken

- WBD I: 1458 'hakke' - onkruid bestrijden met de hak

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

akkevietje

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - "hakkevietje - n' kleinigheid"

- WNT AKEFIETJE - In de algemeene taal wordt het stellig niet met een f maar met een v uitgesproken, en met een open d (gewoonlijk ook geaspireerd tot ha). Onaangenaam werkje; karweitje in het algemeen.

zelfstandig naamwoord, spotnaam

iemand die gehaast loopt

zelfstandig naamwoord

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - zult, hoofdkaas

- WBD III,2.3:68 'haksel ' = hoofdkaas, zult

telwoord, bijvoeglijk naamwoord

half

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Ik knutsel gèère mar halluf zunne tèèd hekker ginne tèèd veur! (20-07-1962)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - half zene tèèd is ie nie op tèèd - meestal komt hij te laat

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - tis ammòl halleven bak, wèttie doe - het is allemaal half werk...

- WBD III.2.2:73 'halve broer / halfbroer' = stiefbroer; 'halve zuster / halfzuster = stiefzuster’

zelfstandig naamwoord

halfduimswerk

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Ge moet gin halfdömswèèrk leevere.(= onvolledig, slecht werk: vroeger werkte men met duimse planken)

bijvoeglijk naamwoord

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - het hoofd een beetje schuin houdend

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

halve-centstuk

- Pierre van Beek; Tilburgse taalplastiek 7, Nieuwe Tilburgse Courant,  zaterdag 18 maart 1950 - Wanneer iemand "z'n geld aon z'n hart gewaasen is" zijn we niet ver meer van de vrek uit de buurt en men kan er vast van op aan, dat zo iemand wel "'n halfke kan durbèten (doorbijten) al was 't dè-t-ie van awerdom op z'n taandvlees liep". Men heeft nu eenmaal van die "vuil meense" - zelfs in Tilburg. Het woord vuil heeft hier niet de betekenis van smerig maar van gierig.

- Cees Robben; Prent van de Week - Gin hallefke mir in de knip... (19641204)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): van en halfke is den boer rèèk gewòrre (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1970)-let op de kleintjes.

- WBD III.3.1 :151 'halfje (halfke)' = halve-centstuk

- WBD III.4.4:297 'halfke' = kwart liter, ook 'neuker' of 'uppie'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
HALFKEN zelfstandig naamwoordo. - kleine borrel

zelfstandig naamwoord

- WBD II:868 - halfkatoen, weefsel van linnen en katoen

zelfstandig naamwoord

- WBD II.4. p. 867 – “Weefsel van linnen en katoen" (Van Dale).

halfkatoen: hallefketoen, K 183 (= Tilburg) . [lange oe!]

zelfstandig naamwoord

halfwas, aankomende of onvolwassen hulp

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'hallefwaas kröwaogentje' - klein ding

- WBD III.2.2:44 'een halfwasse' = puber, ook 'aankomeling'

- WBD III.2.3 :163 'halfwas' = onvolgroeide vrucht

zelfstandig naamwoord

- WBD (Hasselt): halster (hoofdstel, bestaande uit een ronde band om de neus van het paard en daaraan een band bevestigd om de nek, waarmee het paard in de stal is vastgebonden); (Hasselt) stalband (de band om de nek van het paard, waarmee men het op stal vastbindt

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HALSBAND zelfstandig naamwoord mannelijk: - halsboord, boord: bij landb.: band rond den hals, waarmede de beest op stal staat.

zelfstandig naamwoord

ham

Achterbout van een dier
- Kernkamp; Dialectenquête 1879 - haam en spèk - ham en spek

Schilderij van Laurens Craen (detail) - 17e eeuw - 'Stilleven met ham'

- Kubke Kladder – Irst kregen we vleeschsoep mee bollekes. Daornao gekookte ham, gin gewone zooas ge in de winkels koopt, nèè ham die bij den bakker 'n wijltje in den oven gesmoord hô, half en half gebraojen zoodè 't er 'nen geur afsloeg om waoterachtig van te worren. (pseudoniem van Pierre van Beek; in: Uit 't Klokhuis van Brabant, Nieuwe Tilburgsche Courant, 22-2-1930.)

- Kubke Kladder – Dan plant-ie 't mes door de malsche zwaard [zwoerd] henen in de rood-doorregen ham en sneed er 'nen fermen homp af. (pseudoniem van Pierre van Beek; uit: MIJN VOLK, Een schets uit het Brabantsche boerenleven, Nieuwe Tilburgsche Courant, 31-7-1930.)

Cornelis van Dale - gravure - 1612

- A.J.A.C. van Delft – (over het lied ‘Achter de hemeldeur’ van de Tilburgse straatmuzikant Jan Viool)

Ach vrienden, luister naar mijn lied,

Het is een droom, die ik u ga vertellen,

Ik droomde laatst, dat ik gestorven was,

Ik zag den hemel en... de helle!

Ik zag den Rechter in de groote zaal,

En hoorde Hem met vele menschen spreken,

Maar ik durfde er niet binnen gaan,

'k Heb mij toen achter de deur versteken.

Aan de deur daar hing een groote ham,

Waar elke notaris van moest eten

Vóórdat hij den hemel binnenkwam,

Maar... er was nog niet ééns van gebeten.

Is het dan geen treurig spel?

- WTT 2013 - Rolf Janssen noteerde een jongere versie van dit lied van Jan Viool met de volgende muzieknotatie, opgetekend in Goirle, en die dus niet per se de melodie was waarop Jan Viool het lied zong.

- Jan Jaansen - Verder ha ze 'n schoon stuk ham gekookt en 'nen worst van ik weet nie hoeveul ellen lengte gebraoie! (pseudoniem van Piet Heerkens svd; uit: ‘Oome Teun in den trein, Nieuwe Tilburgsche Courant 16-9-1939)

Rauwe en ruwe ham - hypercorrectie

- C. Verhoeven - Er zijn mensen die in een wat sjieke winkel geen 'rauwe' ham durven te bestellen, omdat zij weten dat de juffrouw hen met een schamper lachje zal verbeteren en 'ruwe' ham zal brengen. Het gebeurt heel dikwijls dat mensen uit louter behoefte om toch maar geen dialect te spreken, allerlei fouten maken uit hypercorrectheid. (Herinneringen aan mijn moedertaal, 1978)

- C. Verhoeven - Alleen bij de vleeswaren sta ik wat sterker, want zodra ik 'rauwe ham' bestel, wordt dat altijd met 'ruwe ham' vertaald, en dan weet ik, dat ik het goed zeg en de deftige dame fout. (Herinneringen aan mijn moedertaal, 1978)

- Ad Haans - De Hilversumse aanstellerij is niets anders dan domme distinctiedrang. Dat is altijd het geval bij hypercorrecties. Wie ‘ruwe ham’ zegt als hij rauwe ham bedoelt, geeft blijk van een leemte in zijn kennis én van angst om door de mand te vallen. (uit: ‘De Hilversumse angst voor de S en de F’, in: Eén jaar lief en leed columns uit het Brabants Dagblad, 2003)

- Wim van Boxtel - Waor hangt nog d'n ham, en 't spek, in de schaaw? (uit: ‘Onzen eigen aord’, Brabants Bont Sprokkels, 1981)

- Willy van Rooy - ... 'n Paor flinke sneeje malse “melktarwe” van Wimme mee 'ne klats aaier-mee-ham in de pan... en dan naor buite. (uit: ‘Op m’n een’dje’, Schôôn en lilluk, 1983)

- Piet Brock - Spek in de pan./ Gerökte ham./ Krèp of kermenaoj./ Wèrreme balkebraoj. (in: ‘Kuus’, Vuurstintjes ketse, 1990)

- Elie van Schilt - Hil de femielie bleef mee eten, uyt de mis brooikus mee allemal dingen erop die we mistal nie aten, gekokte ham, ouwe kéés, jonge kéés, rookvléés. (uit: ‘As ge katteliek geboren wierd dan hadde toch veul te doen en te laoten; www.cubra, ca. 2003)

- WTT 2013 - Beide teksten zijn een vervolg op een niet uitgesproken verlangen. Woordspeling met 'ha'm', hadden we maar, en vleeswaar ham. Vergelijk dooddoeners als 'as' = 'als' -> 'as is verbaande törf'.

houtere ham 1

Meestal verklaard als:

- WNT – lemma HAM III,2,d: De houten ham komt daar op tafel: men houdt in dat gezin voor 't uiterlijk een stand op, terwijl men zich in 't noodigste bekrimpt en ”krom ligt”. (1898)

-Jozef Cornelissen - HOUTEN HAMMEN - Er bestaat een spreekwoord toepasselijk op 's Gravenhage, dat zegt: de houten ham komt daar op tafel. Dat beteekent: ze moeten zich bekrimpen en toch hun stand ophouden. Van daar de spotnaam. (Nederlandsche volkshumor, 1930)

- Jozef Cornelissen - KULWORSTEN: Vermoedelijk ‘schijnworsten’. Vgl . ‘'t is flauwe kul’ en ‘Haagsche houten hammen’.

houtere ham 2

Mogelijk is de verklaring echter niet aan zuinigheid of schijn verwant maar juist aan feestelijkheid, en wel bij het bouwen van een huis:

- K. ter Laan - 2. De mei [een meiboom] op een huis in aanbouw, wanneer de kapspanten zijn opgericht, dus bij het richtfeest. In Groningerland hangt aan die meitak aan de ene zijde een fles en aan de andere kant een houten ham, beide aanwijzingen dat er flink getrakteerd moet worden. De fles moet worden stukgeschoten.

Vergelijk de gewoonte om de vlag ‘in top’ te steken als het hoogste punt wordt bereikt van een gebouw. Vergelijk: vlaggebier, de traktatie bij die gelegenheid.

achterwerk, bil, billen van een mens

- WBD III.1.1. lemma bil c.q. dij – ham, ook in Tilburg

ham

samentrekking

had hem

- En toen ham dè jaogertje al gaaw ingehold natuurluk. (Karel en Sjarel, dialoog in Groot Tilburg, 6 april 1945)

werkwoord, persoonsvorm, samentrekking

hadden we

Samentrekking uit 'hadden' + 'we', via 'hadde me' door assimilatie.

zelfstandig naamwoord

hantering, het omgaan met, handelwijze, inzicht

- Piet Heerkens; uit: Brabant, ‘Harriëtje’, 1941 - Paf [staan] van al die handelizaosie...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hij heeter gin handelesaosie van - hij weet er niet mee om te gaan

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Hè hee-t-ur gin haandelesaosie van!' - Hij weet niet hoe het moet

- Cursus in Tilburgs – een krantenrubriek circa 1940 - (38) 'Hij heeter niks gin handelesaosie van’

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HANDELEZATIE zelfstandig naamwoord vrouwelijk - handeling, goede manier om eenig werk te verrichten. Dieë lomperik hée' nieverans geen handelezatie van.

zelfstandig naamwoord

handweefgetouw

- WBD handketaaw/ haandgetaaw (II:944)

zelfstandig naamwoord

handpeer

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - ntp -> mp: haampeer

zelfstandig naamwoord

- Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941; CuBra - Elk veurjaor kreeg zon fietske is in goei burt, wier ze wè afgeschuurd en opgelakt, hier en daor inne nuuwe speek ingezet, soms nuuw spatbordjes en handvatsels...

- WBD II:2375) 'handvat' - een van de knoppen waartussen een zaagblad van een spanzaag bevestigd wordt

zelfstandig naamwoord

handveger

paoter handvèèger - onhandig iemand

- WBD III.1:307 - handvèèger - stoffer

zelfstandig naamwoord

handwerk

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HANDWERK - zelfstandig naamwoordo. - arbeid die met de hand verricht wordt

zelfstandig naamwoord

handwever

- WBD handwèèver, haandwèèver (II:941) handwever, wever die thuis met de hand weefde (op het handweefgetouw).

- WBD II:949 - 'haandwèèver'

werkwoord, sterk

hangen

- A.J.A.C. van Delft - Tegen iemand, die tot haast aanmaant, heet het: "Nou, nou, hangen hee gin host." (Men behoeft zich niet te haasten om zelf iets te doen, dat minder aangenaam is, i.c. opgehangen worden.) (Nieuwe Tilburgsche Courant; Van Vroeger Dagen afl. 117; 5 juni 1929)

- Pierre van Beek – Om iets te doen wat niet aangenaam is, behoeft men zich - althans volgens de volksmond - niet te haasten. Men geeft dit aan met de woorden: "Nou, nou, hangen heej gin host (haast)." Opgehangen worden is namelijk een van die onaangename zaken. (Tilburgse taalplastiek 13 Nieuwe Tilburgse Courant – donderdag 11 mei 1950)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): de maand in den hòf hèbben hange (NB'78) - op korte termijn een kind verwachten (uit de bijenhouderij: Men hangt een korf in de tuin, als men een bijenzwerm verwacht.)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): heetie et gestoole, dan moetie hange (N. Daamen (handschrift 1916) - ) - hij moet de gevolgen van zijn misdaad maar ondergaan

- WBD III.4.4:27 'hangend weer' = bestendig weer, ook 'staand weer’ oude verleden tijd: hong

- Dialectenquête 1887 Willems -  hange - hong - gehange

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hange - hing - gehange

- Mar hij hong te vaast aon z’n systeem... (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’Oome Teun als opvoeder’; feuilleton in 6 afl. in Nieuwe Tilburgsche Courant 2-3-1940 – 6-4-1940)
- ...et hong ok nie mee z'n punten slap en futloos naor beneje... (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; Den Sik van Baozel; feuilleton in 8 afl. in de Nieuwe Tilburgsche Courant 25-2-1939 – 18-4-1939)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 61 12 22 - Twee klèn pepieren engeltjes, / Die in de Kerstbòòm hongen...

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg), Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, Tilburg 2006 - Er hongen ôk nog un paor schilderijkes en tékeningen aon de muur.

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg), Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, Tilburg 2006 - Appels van enne bôom plukken, waorvan de takken over de heg hongen.

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg), Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, Tilburg 2006 - ... want stof hong der zat en dè waar toen al nie gezond.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

hangstaartje

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - staartmees (Aegithalus caudatus)

zelfstandig naamwoord

- WBD dakspar

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - hank - dakspar (rond Tilburg)

zelfstandig naamwoord

Naumann - gaai

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - gaai (Garrulus glandarius)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hannebroek zelfstandig naamwoord - Vlaamse gaai

zelfstandig naamwoord

ekster (Pica pica)

Afb.: Naumann - Pica pica

- Cees Robben, Prent van de Week - ...hanneken/ die huizen in de maast. (19600708

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HANNEK, HANNIK (uitspraak hannak) zelfstandig naamwoord m. - tamme ekster; ook 'hannen'

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - annek, hannik — ekster, roek, Vlaamse gaai

lomperik, onhandige man

- WNT HANNEKE 1) zwak en onnoozel man of echtgenoot.

- door Robben gebruikt voor een mager kind; waarschijnlijk in navolging van de volksnaam voor de ekster: ‘hannek’ - Wè bende toch unne maogere hannik (19610901)

- WBD III.1.4:54 'hanniken' = aarzelen

zelfstandig naamwoord

hannekenskost

- WTT (2012) - Het - WNT geeft onder 'Hanneke' als tweede betekenis, en als eerste voor Zuid-Nederland: 'nuchter kalf', dat wil zeggen 'mager kalfsvlees' of vlees van jonge kalveren.

- A.J.A.C. van Delft - "Hoe ziet hij er uit?" "Och, hij heeft al zijn leven hannekekost gegeten, dan weet ge 't wel." Dit is: Hij blijkt uiterlijk niet te stammen uit een gezeten burgerfamilie. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Van Vroeger Dagen afl. 108; 6 april 1929) [WTT 2012: ofwel: hij is erg mager, hij is dus van lagere komaf; zie volgende]

- Pierre van Beek – Er zijn echter mensen, die men - ook al zijn ze maatschappelijk vooruitgegaan - hun afkomst soms nog van het gezicht kan lezen. Men zegt dan, dat ge zien kunt, dat hij "al z'n lève hannekenkost gegeten heej". Zo iemand stamt derhalve niet uit een burgerfamilie. (Tilburgse taalplastiek 14 Nieuwe Tilburgse Courant – dinsdag 23 mei 1950)

- Pierre van Beek - Wanneer van iemand gezegd werd, dat hij "al z'n leven hannekenkost had gegeten", dan zag hij er niet te best uit en was hij niet uit een gezeten burgerfamilie voortgekomen. (Tilburgse Taalplastiek 24-6-1964)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): aaltij hannekesköst gegeeten hèbbe (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1964) - onvoldoende, slechte, vaak gekregen kost hebben gegeten en daardoor mager zijn.

zelfstandig naamwoord

hachee

Hachee met rode kool en aardappelpuree

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hachee

zelfstandig naamwoord

hagel

- WBD III.4.4:103 'hagelsteen', 'hagelkorrel' = hagelsteen

werkwoord, zwak 

hagelen

alleen als infinitief en derde persoon enkelvoud 'het'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAGELEN onpersoonlijk werkwoord - heeft soms 'ze' en 'dat' als onderwerp

zelfstandig naamwoord

haak

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): nie in den haok

- WBD puthaok (ook in Hasselt) - puthaak (stok welke scharnierend of d.m.v. een ketting opgehangen is aan de putzwengel)

- WBD schèphaok - ijzeren haak aan de puthaak

- WBD gerilhaoke (Hasselt)

- WBD (Hasselt) eeghaok - egstok (dienend om de eg op te lichten)

- WBD mishaok - mesthaak (gereedschap om mest uit de stal of van de kar te trekken)

- WBD II:72l) schoenmakersterm: niet vermeld

- WBD II:2699) 'verstèkhaok' - verstekhaak

- WBD III.1.3:125 'broekshaak' = gesp van een broek

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: haok - hukske (u van 'mulder' = mölder)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): meej de kèèl in den haok hange ('7l) — niet weten hoe het hoofd boven water te houden

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): haoke krómmen al vruug (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1969)- een jong mens moet geleid worden: later lukt dat niet meer.

werkwoord, zwak 

haken; manier van handwerken waarbij met een metalen pen met een weerhaak een lussenweefsel wordt vervaardigd

haoke - hòkte - gehòkt

ook in tegenwoordige tijd vocaalkrimping; gij/hij hòkt

Boven en onder: zaoghaol; midden: kèttinghaol; eind 18e, begin 19e eeuw

zelfstandig naamwoord

- WBD haal (instrument waaraan men de kookketel boven het open vuur hangt)

- WBD 'haal' naast 'haol' (?)

- WBD kèttinghaol - haal in kettingvorm

- WBD zaoghaol - haal met zaagvormig blad

- WBD (klèèn) hòltje - kettingvormig verlengstuk onder aan de haal, langhaal

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - hool zelfstandig naamwoord vrouwelijk - haal, "het getakte ijzer waaraan ketel of pot over het vuur wordt gehangen" (WNT).

werkwoord, zwak 

halen

haole - hòlde - gehòld

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - haole - haolde - gehaold; in tegenwoordige tijd ook vocaalkrimping: g+/h+ hòlt

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'As ie hòlt, dan hólt ie ut' - Als hij holt, dan haalt hij het.

- WBD III.1.2:80 'halen' = trekken

- WBD III.1.2:88 'halen' = pakken, voor de dag halen; ook 'vatten'

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

haam, ook volgens WBD (Hasselt), leren of houten juk om de hals van

trekpaarden

- WBD ónderhaom (Hasselt) - vilten haam (of twee met elkaar verbonden kussens die het paard om de nek draagt onder het haam, indien dit te groot is in de Hasselt ook genoemd 'óndergeril'

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HAAM noemt men hier het juk, 't welk op de voorschiften der paarden of ossen gelegd wordt.

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - HAEM: een gedeelte van het tuig van een karpaard.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - haom zelfstandig naamwoord mannelijk: haam, kraagvormig halsjuk van trekpaarden

zelfstandig naamwoord

hamer

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - 'de smid zwaaide meej den haomer'

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): enen houteren haomer

- WBD II:2730 'spêêkhaomer' - voorhamer/ speekhamer

- WBD II:2727 'kluufhaomer' - kliefhamer

- WBD III.3.3:84 haomer = klepel van een klok

- WBD III.4.4:18 'hamerslag' = kleine wolkjes

zelfstandig naamwoord - verkleinwoord = ►hòntje

haan

- Jan Jaansen - Ze had al 'n partijke haonen geslacht en er waar groote verslaogenheid in et kippenhok, want, och jao, de haontjes zijn wel 'ns laastig veur de kiepkes, mar as ze d'r nie zijn, of al te weinig, dan is 't ok nie goed, dè snapte! (uit het feuilleton 'Oome Teun in den trein' van Piet Heerkens;)
- Lechim - Mee 'n stuk of vèf zis koeikes/ 'n Haffel kiepe en 'nen haon/ Hai alles we 'ne meens kan wille/ Hij keutelde zó mar wè aon. (Ongedateerd knipsel; Tilburgse Koerier, ca. 1970)

- Lechim - En ze di'n mee hoôge fiste [hoogtijdagen]/ Mee virtien man van èènen haon... (Ongedateerd knipsel uit Tilburgse Koerier, ca. 1970)

- Piet van Beers - In de Lònse Moer daor wonde / onzen Ôome Adriaon. / Hij ha zeuve zwarte kiepe èn unne grôoten zwarten haon. (uit: Aaajer òf jong; CuBra)

- Piet van Beers - Ziede ´m daor gaon/ zô fier èn frèèt, z´n borst flink brèèd/ èn èlken dag z´n biste kleere aon./ Hij schudt zene kop/ z´n vèère glimme/ èn zô nou èn dan/ ziede´m kwansuis ´n kiep beklimme. (uit: 'Den haon'; CuBra, ca. 2007)

- Elie van Schilt - Ge wiert wakker dur ut kraaien van dun haon van dun buurman, ut getok van de kiepen, hèèl uitgelaoten as ze un aai hadden gelee. (Uit: 'Vruuger heurde wij aanders'; CuBra, circa 2002)
1. mannelijke kip (Gallus gallus)

1.1 Metafoor voor seksualiteit

De haan speelt vaak een rol in spreekwoorden en gezegden die betrekking hebben op seksualiteit en voortplanting

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - (Twee ouwe vrijsters kopen bij de boer 4 kippetjes maar willen er (voor de orde) ook 4 haantjes bij hebben. De Boer: ) Dè is nie nodig, 4 haontjes bij 4 kiepen (Een van de vrijsters:) Jè, mar wij weten wè wochten is. (10-03-1967)

- Cees Robben: Dènkte naa dèk van zónne stómmen haon nóg êen aaj wil ötbroeje (datum onbekend).

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): nen goejen haon die brèngt er den bèuk èn bórsten aon (Handschrift Daamen 1916) - een goede echtgenoot maakt een vrouw zwanger)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - ne goejen haon is nie vèt

- Piet van Beers - Den haon komt vur de middag scharrele/ èn dan gaoget wir van " HUPSAKEE ". (uit: 'De Aodelukke kiep'; CuBra, ca. 2007)

- Tony Ansems - Kaka Diedel Dee, kraaide den haon/ Kaka Diedel Dee, z'heej overspel gedaon/ Kaka Diedel Dee, van heur kan'k niks op aon/ Waar komt dat Russisch ei, onder der gat vandaon? (Van de cd Tilburgse Liedjes - American Style, 2007)

1.2 Eigenschappen van de haan

1.2.1 Meeloper

- Pierre van Beek; "'Haontje van den toren was zenne leermister". - Hij draaide met alle winden mee. Hij was niet flink; hield er geen eigen mening op na. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Typisch Tilburgse uitdrukkingen afl. ?; 29 augustus 1959)

1.2.2 Verwaandheid

- Cees Robben: Hij is zó verwond as enen haon die dénkt dè de zón ópkómt ómde hij kraajt

- Lechim - Ik waar zo frèèd as unnen haon/ Mar de blèèk nie zo schraander/ Want toen 't bal laot tène was/ Vertrok ze mee 'n aander. (Ongedateerd knipsel; Tilburgse Koerier, ca. 1970)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - lôopen as enen haon meej stront òn zen pôote - bekakt, parmantig

- WNT - lemma Snoeshaan - Iemand die luidruchtig of aanmatigend optreedt, opschepper. Veelal met de gedachte aan iemand die een losbandig leven leidt of iemand die krijgshaftigheid ten toon spreidt. (...) Uit: Hoogduits schnauzhahn, eigenlijk kalkoensche haan.

1.2.3 Ongenaakbaar

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): ge bént nog nie van mèn aaf, zi den haon teege de pier, èn hij had em al half óp (Daamen handschrift 1916) gezegd tegen iemand die ten onrechte meent aan gestelde eisen te voldoen.

- Karel de Beer; Tilburgse bijnamen, 2000 - de gebraojen haon = Jozef Janssen.

1.2.4 Gulzigheid

- Informant Raaijmakers - Hij vloog erop aaf as nen haon op ne knoezelbos.

- WTT 2013 - Deze vergelijking lijkt afkomstig uit de duivensport. De enige andere vindplaats van deze uitdrukking is het in Tilburg bekende lied 'Daor komt mene witpèn aon' van Jo Hoogendoorn, opgetekend door Rolf Janssen: 'En is 't concours [de duivenwedstrijd] ten end/ en d'n ötslag wordt bekend/ gaon ze [de duivenmelkers] op de lèsten los/ a's 'nen haon op 'ne knoezelbos/ eene roept er dan vol lol/ zeg, doet 'm nog es vol... (We hebben gezongen en niks gehad; 1984)

2 Ander mannelijk gevogelte

2.1 mannelijke kalkoen (Meleagris gallopavo)

- Jan Jaansen - Den Sik wier zoo rood as 'nen kalkoenschen haon (uit: 'Den Sik van Baozel'; feuilleton van Piet Heerkens naar een tekst van Wibbelt; Nieuwe Tilburgsche Courant 1939)
- WBD I.6. Kleinvee - lemma Mannelijke kalkoen - haon - mannelijke kalkoen

2.2 mannelijke zangvogel

- WBD III,4.1:25 'haan' (=haon) - mannelijke zangvogel, ongeacht de vogelsoort - als 'man' of 'mannetje' ('mènneke') frequent in Tilburg; als 'haan': zeldzaam in het midden van het Tilburgse, ook in Gilze.

2.3 mannelijke fazant (Phasianus colchicus)

- WBD III.4.1:183 'haan' - mannelijke fazant; verspreid in Tilburg

2.4 Korhoen ((Lyrurus tetrix of Tetrao tetrix)

- WBD III.4.1:185 'korhaan' - korhoen (Tetrao tetrix), ook 'korhoen'; zeldzaam in Tilburg

bijvoeglijk naamwoord

hanig

vrouwziek

- WBD III.2.2:109 'hanig' = vrouwziek

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hoanekaam

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

teelballetje van een haan

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): et schilt mar en haonekrulleke (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1972) - het scheelt heel weinig

zelfstandig naamwoord

- WBD hanebalk (horizontale (bovenste) verbinding dwars door het huis)

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - HAANSBALKEN, zie Hoogstraten

haonetrap

zelfstandig naamwoord

- WBD - hanetred (eigenaardige onwillekeurige beweging van een of beide achterbenen v. e. paard), ook genoemd 'haonenspat'

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoord mannelijk: 'hanetred', krampachtige beweging der achterbeenen (van een paard), waarbij het spronggewricht sterk en krampachtig bewogen wordt. (WNT)

werkwoord, zwak 

haperen

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): haopere

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): in Haopert haooer(t) et aaltij (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1972) - woordspeling

- WBD III.4.4:311 'hapering' = stoornis

zelfstandig naamwoord

haar, haartje, haren

- Informant Toine Raaijmakers; gezegde: (Als iemand iets doms gezegd of gedaan heeft, vergoelijkend, spottend): Lòt ze mar kamme die gin haor hèbbe!

- Dialectenquête 1887 Willems; meej hangende haor - met hangende haren

- Audio-opname 1978 – Dhr. Bertens – “Dan moeste de oore, daor moeste vur oppaase. Ast te hêet waoter was dan krulde ze op èn dan braande die haor derin èn zôo wast meej en varke presies inder. Ast te hêet was dan braande die haor drin èn dan hadde soodemieters veul wèèrk want dan koste ze nie schôonkrèège die ròtzakke!” (Collectie Heemkundekring Tilborch; transcriptie: Hans Hessels

► Klik hier voor audiofragment)

- Audio-opname 1978 - “En dan hadde van die krènge bij, jè, dieter zon haor op hadde staon! Hadde die mense die niks dinne dan in die tèèd dèt slachten was, dan vur te zoute vur de boere, die ginge hil die boere ginge die aaf, war, mar dan trokke ze wèl der haore!” (Interview met dhr. Bertens; transcriptie Hans Hessels 2013)

- Naa zo alles praachtig gegaon zèn, mar d’ -Informant Toine Raaijmakers; kwaam in haor in de boter... (Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941; CuBra)

- Pierre van Beek; "De haren van zijn ziel verbranden". (Nieuwe Tilburgsche Courant; Typische zegswijzen afl. 5; 25 augustus 1959)

- Pierre van Beek - et haor krèège = boos worden. Er bestaat ook in Nederland een gewestelijke uitdrukking 'het haart in de keel krijgen'. 'Haart' betekent: een scherp of branderig gevoel, bijvoorbeeld door rook of mist of van scherpe spijs of drank, waardoor men aan het kuchen raakt. (Tilburgse Taalplastiek 152).

- Gezegde - zen haor trughaole - wraak nemen

Tekening: - Cees Robben; Prent van de Week - uit ‘3 jaar voetbal concentratie’ van A.P.M. van de Ven jr., 1946

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): beeter rooj haor dan blónd óp en eezelskont ('71)

- WBD I:1467 haore - baard, stekels van een aar

- WBD [?] wilde haor -witte vlekken (bij een paard), ook genoemd 'gedrukt'

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): haor zelfstandig naamwoord - haar; ge moet oe haor trughaole z.n.

zelfstandig naamwoord

- WBD koot van een paard, ook 'koogel', (Hasselt) 'koowgel' genoemd

- WBD kroon (van een paardehoef), ook genoemd (Hasselt) 'hòrbaand' of 'krôon', elders 'krôonraand'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAARBAND zelfstandig naamwoord mannelijk: - het gedeelte van den voet eens peerds boven den hoef.

werkwoord, zwak

scherpen van snijdend gereedschap

haore - haorde - gehaord; geen vocaalkrimping

- Pierre van Beek; "Hij wet op een zeissie, die 't horre nie kan verdraogen", zegt men tegen iemand, die zit te zeuren en te kletsen. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Typisch Tilburgs afl. XI; 10 jan. 1958)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks 1992 - haore werkwoord - scherpen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAREN (haore) overgankelijk werkwoord, een zeis of zicht scherp maken door met een spec. hamer het randje te pletten. Hiervoor werd een haargetouw gebruikt

- WNT HAREN III - snijdend gereedschap - bepaaldelijk zeisen en zichten (pikken) - scherpen, door de snede op een aanbeeld met een hamertje uit te kloppen.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAREN- 'de snede van eene pik of zeisen scherp en dun kloppen met eenen haarhamer op eene haarkruin.

toponiem in de Tilburgse wijk Oerle

bijvoeglijk naamwoord

precies hetzelfde, net eender, op een haar na hetzelfde

- Cees Robben; Prent van de Week - Wè trekt ie [het kind] toch op d’n aauwe, war/ Haoreender de weergaoi... (19840217)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAAREENDEr (haorinder) bijvoeglijk naamwoord op een haar na eender, hetzelfde

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - haarinder, bijwoord - haareender, precies hetzelfde

werkwoord, zwak

- Pierre van Beek; Da's tegen de duvel gehorplukt. - Dat is een nutteloos werk gedaan. - Vergeefse moeite. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Dialect en spreekwijzen; 10 januari 1959)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ruzie maken

zelfstandig naamwoord

haarspeld

- WBD III.4.4:229 'haarpin' = scherpe bocht

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAARSPEL (Kemp. haorspäl), mrv. haarspellen, vklw. haarspelleke(n)

haorstielist

zelfstandig naamwoord

haarstilist

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 73 02 01

Vur hum hoevet niemir...

'n Winkeltje hiet vort "boetiek"

'ne Gròòte "kès en kerrie"

'n Daanszaol wier 'n "diskoteek"

Mee wènig licht, veul herrie.

 

'ne "Keurslachter" die hamme al

Net as 'ne "wèrmen bekker"

Naauw komt 'r unnen "haorstielist"

't Wordt mee d'n dag al gekker.  [...]

"Mar mèn - zee onzen òòme Kriest –

Helpt dè ammol gin flikker,

Mèn fertuin is toch gemaokt

Al hè'k 'ne kaole knikker."

haorzakke

werkwoord, zwak 

- Pierre van Beek; "Lig niet te haarzakken." Verveel me niet. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Uit Tilburgs folklore; 18 juli 1958)

Ill.: Rolf Janssen

zelfstandig naamwoord

haas (Lepus europaeus)

- Pierre van Beek; "Ik weet wel, waar den haos in de peper leê." Hiermee werd bedoeld: Ik weet er alles van. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Typisch Tilburgse uitdrukkingen afl. ?; 29 augustus 1959)

- Cees Robben; Prent van de Week - De wèèreld is nie dur unne haos gedekt... (19780217) [haastige spoed is zelden goed]

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hoaze - hazen

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): 'ge winnet, stèèloor', zi den boer teege den haos toen ie em nie kós krèège (N. Daamen (handschrift 1916) - )

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ek zèè nie dur nen haos gedèkt - Rustig, ik kan niet alles tegelijk

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - haozelèèr onder zen schoene hèbbe - hard lopen

werkwoord, zwak 

haten

- Dialectenquête 1887 Willems; haote - haotte - gehaot

ook in tegenwoordige tijd geen vocaalkrimping

zelfstandig naamwoord

haven - het meervoud is 'haoves'

zelfstandig naamwoord

haver

- Zegsman Hans Hessels; Uit het geheugen van Hans Hessels, 2022 - Haover in oew kniejes hèbbe – (Vooral bij kinderen gedaan) de zijkanten van de knieën snel masseren waardoor er een kietelende pijn ontstaat

- Brêedèùt vertèlde ie et bezuuk/ van haoverre toe gort,/ hoe en ongeluk ie ha gehad/ daor... op de wènterspòrt. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: Aaventoe liege maag...)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hoaverkiest

- WBD I:1404 'haover' - haver

- WBD III.2.3:141 'haver(e)moutsepap', 'haver(e)moutepap= idem

zelfstandig naamwoord

hazelnoot (Corylus avellana)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: haozelnôtte - hazelnoten

zelfstandig naamwoord

hazenhak

- WBD mouw (gewrichtsziekte bij jonge paarden), ook genoemd 'mòwke' of 'mòk'

werkwoord, zwak

eten (kindertaal)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HAPPEN overgankelijk werkwoord (tegen kinderen gezegd) eten.

hapsnap

bijwoord

- Pierre van Beek; typoscript Archief Pierre van Beek, ca. 1974 - hapsnap dialect = in een oogwenk iets doen = in een vloek en een zucht = in overhaast iets doen - 't is in 'n "hapsnap"' gebeurd." - is een uitdrukking van de combinatie "happen" en “snappen” = direct reageren.

Typoscript - Archief Pierre van Beek

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - et gong ammol mar hapsnap - het ging allemaal zo maar vlugjes

- WBD III.1.4:378 'hapsnap', 'hapsnaps' = in alle haast

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - hapsnap(s) bijwoord - in alle haast;

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAPS, APS bijwoord - in groote haast, met de gauwte.

bijvoeglijk naamwoord, bijwoord

hard, in diverse betekenissen

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "ze zèn hard (arm)"

- WBD (Hasselt) weerstand biedend (gezegd van een paard); elders spreekt men van ‘harden bèk'

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - et er hard óp hèbbe - erop gebrand zijn

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: haard wêrreke is z'n zoak nie - hard werken is zijn zaak niet

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): zó hard as nen duuvel óp zene kòp (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1957) - spreekwoordelijke vergelijking

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): zó hard zèèn dè den duuvel oe nie wil (N. Daamen (handschrift 1916) - )

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hard bijwoord - hard; hij is hard ziek - erg ziek

hardlèèveg

bijvoeglijk naamwoord, bijwoord

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Ik geleuf al z’n lève de’k van mun lève nog nie zo hardlèvig zè gewist, Mijnheer Dokter. (10-03-1967)

hardstêenkapperij

zelfstandig naamwoord

steenhouwerij

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “…èn dan hadde die hardstêenkapperij van, van Petit, dè was daor ammel êenen hoek mar dès, hil et zaakje is daor ammel wèg vort, hè…dès ammel vort wèg…”

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

zelfstandig naamwoord

iemand die het moeilijk heeft

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hardzak - armen drommel"

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - machinaal weefgetouw (ook: staolketaaw)

zelfstandig naamwoord, meervoud tant.

hersenen, verstand, hoofd

- Dè wil zeggen: hij ha harsens genog, mar hij kos er nie mee overweg... (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’n Staandbild in Baozel’; feuilleton in 4 afl. in de Nieuwe Tilburgsche Courant 20-5-1939 – 17-6-1939)

- Ge flapt er alles mar uit, wè't er in oe harsens opkomt! (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’Oome Teun en de dames’; Nieuwe Tilburgsche Courant 20-1-1940)

- d'r harses die werkte nie als te fel... (Piet Heerkens; uit ‘Vertesselkes, ‘De boeren van Baokel’, 1944)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 61 09 29 - Ons Sjaan die is d’r harses kwèt...

- Hij gao mee zun harsus dur de muur, jè. (Hein Quinten, Tilburgse spreuken; ca. 1990)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - dènken is vur de pèèrde, want die hèbbe grôote harses

- Stadsnieuws (rubriek): Hij viel meej sen harses op de kaajbaand èn was gelèèk van sene susserd (250209) - Hij viel .... en was helemaal van de wijs, van streek, in de war.

- WBD III.1.1:37 'harsens' = hoofd

- WBD III.1.1 :178 'harsens' = hersenen

- WBD III.2.3:64 'harses' = gekookte hersenen

- WBD III.1.4:23 'hersens' = verstand

- WNT Aanvulling II:3804 HARSES informeel mv. voor hersens.

zelfstandig naamwoord

hart

- 2019 – gezegde: Et hart hèbbe; het lef hebben (Mededelingen van Hans Hessels, opgetekend uit zijn familiekringen Hessels en Marinus 1960-1980. 

►Voor de volledige lijst Klik hier

- Kernkamp; Dialectenquête 1879 - in 't haart - in het hart

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): hèbbe ze et nie ònt hart, dan hèbbe ze et èn de start (Handschrift Daamen 1916) - ze voelen altijd wel iets, zijn altijd wel een beetje ziek

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): in iemes zen hart begraove liggen as en boerekónt in en turkslèère broek (Handschrift Daamen 1916) - in iemands hart gesloten zijn

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): kóm òn men hart, want ge ruukt nòr sneevel (Handschrift Daamen 1916) - Schertsende liefdesverklaring van een drinker aan zijn glas

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): et pinneke van zen hart hangt in de stront (N. Daamen (handschrift 1916) - antwoord op de vraag 'Waarom is hij zo klein?'

- WBD III.1.3:132 'hartje' = borststuk van een schort

- WBD III.1.3:262 'hartje' = medaillon; ook 'kastje'

- WBD III.1.4:185 'hart' = gemoed

werkwoord, zwak

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - harden

bijvoeglijk naamwoord

hartig [bij vergissing uit ‘hartelijk’]

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hartelik - in plaats van hartig (krachtig, zout)"

zelfstandig naamwoord, meervoud

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - harten(s) (bij kaartspel)

- WBD III.3.2:175) hartes = harten (van een kaartspel)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - hartes - zelfstandig naamwoord: harten (kaartterm)

zelfstandig naamwoord

hartjesbrood

vast bruinbrood, van overwegend rogge, met zuurdesem, aan de bovenzijde voorzien van een ingebakken hartjesmerk

- Cees Robben; Prent van de Week - Zeg kende gij dè brooike nog/ Van klaoren blom.. van enkelt rog/ ’t hartjesbrood... (19600624)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - hartjesbrood - zelfstandig naamwoord - soort klassiek bruinbrood met een hartje gemerkt

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - - hartjesbroot - zelfstandig naamwoord - brood van roggebloem aan de bovenkant gemerkt met een hartje. (Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - )

- Cees Robben, Prent van de Week - Ik viel op een middag na schooltijd bij tante Jana binnen. Ze bekruiste net een groot Hartjesbrood en sneed er het korstje af. In het binnenste van het aangesneden brood groef zij een diep pijpje en zij vulde de ontstane ruimte met malse boter. (Cees Robben)

- WTT 2013 - Het hartjesbrood geldt tegenwoordig als een specialiteit van de warme bakker. In tijden waarin de broodprijzen door de lokale overheid werden vastgesteld, lijkt hartjesbrood geen bijzondere culinaire verdienste te hebben gehad maar wel een bepaalde bereidingswijze. Hartjesbrood was in die tijd een vrij goedkope broodvorm, getuige deze advertenties uit Tilburgse kranten:

Nieuwe Tilburgsche Courant, maart 1924

Nieuwe Tilburgsche Courant, februari 1921

Tilburgsche Courant, februari 1928

- Wim van Boxtel - ... Mar smergens vruug,/ kreege ze op toffel,/ vier pillen van 't hartjesbrood./ besmeert mee niks,/ belee mee suiker,/
mar, och, ge gongter nie van dood... (uit: 'Toe de nok omhoog', geciteerd in De Brabantse Koffietafel, Cor Swanenberg & Nelleke de Laat, 2000)

- WBD III.2.3:189 lemma Half en half - Brood van tarwemeel met roggemeel vermengd - hartjesbrood: opgetekend voor Tilburg, Goirle en Lage Mierde.

- WBD III.2.3:191 lemma zemelenbrood - 'hartjesbrood' = zemelenbrood - Tilburg, Goirle en Lage Mierde

- WBD III.2.3:191 lemma roggebrood - 'hartjesbrood' = roggebrood - uitsluitend opgetekend in Tilburg.

► mik

► ròggebrôod

► brôod

zelfstandig naamwoord

hartworm

- WNT - spoelworm, ingewandsworm; fig. de eene of andere, de rust van het gemoed bedervende, storende zaak

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): tis goed vur den hartwörm (N. Daamen (handschrift 1916) - )- excuus als een borreltje genomen wordt.

werkwoord, zwak 

niesen

hattie
samentrekking
had hij
- Cees Robben; Prent van de Week - meer hattie nie... (19580913)
 

hattum, hattem

samentrekking

had hem

werkwoord, sterk

hebben

hèbbe - ha/hò - gehad

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - : hèbbe - ha/had - gehad

► voor een totaaloverzicht van de vormen van hebben, zie het dossier

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Hôj gezee dettiejum bij’m hâ? (feb. 1962)

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - (bij oplossing van ’n puzzle) ’t hee hil wè d’ín veur dè ge d’ -Informant Toine Raaijmakers; ûit komt (17-08-1964)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - et er hard óp hèbbe - erop gebrand zijn

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - khè oe nie gezien - ik heb je niet gezien

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ze hèn er lillek tegenòngeröst - ze h. een flink pak slaag gegeven

- WBD III.2.2:4 'het hebben' = menstrueren

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEBBEN, HEMMEN - had, hod, haai, ha - gehad

Gehad hèbbe

- WTT, april 2019: 'gehad' versterkt hier een voltooide tijd met 'hebben'. Dit lijkt een variant op het gebruik van 'gehad' als 'perfectum remotius' ofwel 'verwijderd voleindigde tijd' (zie volgende onderdeel). Opmerkelijk is dat de constructie in enige voorbeelden een gebeurtenis die nog moet plaatsvinden reeds als voltooid weergeeft.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

- Van Dale - hebbeding - voorwerp waarmee men niets weet aan te vangen, waar men geen naam voor weet, zonderling, raar ding

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hebbe-dingske — 't is mar 'n hebbedingske (een klein meisje, een niemendalletje)"

- WNT HEBBEDING - Eene zaak, een voorwerp waarmede men niets kan uitrichten of niets weet aan te vangen, waar men geen naam voor weet, of waarvan men den naam op 't oogenblik niet in staat of gezind is te noemen.

zelfstandig naamwoord

inhalig, gierig persoon

bijvoeglijk naamwoord

de etymologie is niet opgehelderd

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): iets hèbberdegrieks (HM) '70

zelfstandig naamwoord, eigennaam

fantasie-eigennaam, mogelijk spottende benaming voor een hebberig persoon.

- Cees Robben: 'Van Hèpscheute'

hèbstijn

inhalig, hebberig iemand

- Informant Vromans - Naar jodennaam Ebstein

persoonsvorm van 'hèbbe' met samengetrokken voornaamwoord

- heb je, hebt ge/gij, hebt u, hebben jullie — Persoonsvorm 'hebt' geassimileerd met enclitisch pronomen 'ge'.

- WTT 2013 - 'Hèdde' wordt vaak, maar niet uitsluitend, in de vragende vorm gebruikt. In zowel de vragende als de stellende vorm kan herhaling van het voornaamwoord plaatsvinden (zie onder).

Tweede persoon - gij, ge, je, jij

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hèdde swèls niks mir geheurd? / hèdde kaaw, kom mar gaaw

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HEDDE voor hebt gij? HED voor den tweeden persoon  enkelvoud van den tegenw. tijd.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HEDDE - samentr. van 'hebde', 'hebt-de', - hebt gij

Hebben als hulpwerkwoord waar 'zijn' grammaticaal verwacht wordt

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): Hèdde wiste kèèke? - Ben je wezen kijken?

 - Gerard van Leyborgh (pseudoniem van Lambert de Wijs) - "Hedde wiste klottere" zegt de eene buurvrouw tegen de andere, wanneer zij met pakken en pakjes beladen elkander tegen komen. (Nieuwe Tilburgsche Courant - zaterdag 5 december 1925 - Klottermarkt)

hèdde me nie gezien, van

bijwoordelijke uitdrukking

Hèddewèllekes, de

Naam van een Tilburgse carnavalsvereniging

- WTT - De naam is afgeleid van 'Dè hèdde wèl es'. (2020)

Foto CuBra 2020.

bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord naamwoord

Hebreews

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - zelfstandig naamwoord o.- Hebreeuws, onverstaanbare taal.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEBREEÛWS(CH) bvw. - Dat is Hebreeuws veur mij - dat versta ik niet

werkwoord, zwak

hijgen

geen vocaalkrimping

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hij hèègt van muugeghèd - hij hijgt van vermoeidheid

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - hèègen as en spurriekoej - kortademig zijn

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - GEHEGEN: 3e hoofdvorm van 'hijgen'; HEEG: 2e hoofdvorm.

derde persoon enkelvoud van hèbbe, samengetrokken met het persoonlijk voornaamwoord

- Cees Robben: Die heeget van iemes die et ók geheurd heej. Ze heeget zeeker wir nie;

- Cees Robben: Die et veugeltje vènt die heeget nie, mar die et öthòlt.

- Cees Robben: ons Sieleke heeget himmòl nie op mansvolk begreepe...

- Cees Robben: den oopaa heeget bij mekaar geschrópt;

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hij heeget er hard op - hij staat er erg op te kijken

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEGET: samentr. van 'heeft het'

werkwoord, persoonsvorm

heeft

- Cees Robben: Wè heej oew vrouw daor naa wir op? Den dokter heej me onderzòcht;

- Cees Robben: den dokter die mèn dees verbóje heej...

- Zegsman Hans Hessels; Uit het geheugen van Hans Hessels, 2022 - Dè heej me wè in – Het duurt me toch een tijd eer dat klaar is

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: diejen boer heed'n luien knècht -die boer heeft een luien knecht

- Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant (1952): hij heej gezeej dèttie òn me zal dènke; de pestoor heej goeje wèèn

werkwoord, zwak 

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - helen

- met vocaal krimping: hilt, hilde, gehild

zelfstandig naamwoord

hemel

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: himmel en êrde

- Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant (1952): den heemel

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - as den heemel valt zèn alle bôonstaoke kepòt

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - 'den eemel'

- WBD III.2.2:32 'hemelen' = dood

- WBD III.4.4:8 'hemel' = lucht (.alg.)

zelfstandig naamwoord

bladluizen

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "Hemelzaad - noemen de boeren en ook wel de burgers: bladluizen"

- WBD III.4.2:225 'hemelzaad' - bladluis (Aphididae)

- Stadsnieuws (rubriek): Asser heemelzaod in de bôome zit, gòn ze druppe (010707)

- Jan Naaijkens;l Dè's Biks, 1992 - heemelzaod zelfstandig naamwoord - zwarte luis

- WNT HEMELZAAD - naam voor plantluizen (in de Meierij)

bijwoord

heen

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): daor durheene

bijwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - op de heenweg

zelfstandig naamwoord

heining

- WBD (Hasselt) afrastering

- WBD afhèène - afrasteren (Hasselts)

- WBD III.2.1:470 hèèning, c.q. hèkken = hek

zelfstandig naamwoord en verkleinwoord

heer, heertje

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Iemand wèèsmaoke dè ónzen Lieven Heer Hendrik hiet èn in de haaj peeje stao te steeke.

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): den Heer had genoeg gesjouwd; döróm zèn Keulen èn Aaken nie óp êenen dag gebouwd (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1973): uitbreiding van het AN-spreekwoord

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): vat ze Heer zooas ze zèn, aanders krèèder gin ('73) - stel de eisen niet te hoog, anders kom je bedrogen uit.

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): tis Ónze Lieven Heer int wild ('54) - gezegd van iemand die heilig lijkt, mooi kan praten; iemand met lange haren en een baard.

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): Ònze Lieven Heer die snijdt de koek zooas Hij wil (Kn'50)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): Ònze Lieven Heer die houdt nie van raoze (Si'67) verontschuldiging als iets langzaam gebeurt

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): ge moet Ònze Lieven Heer nie wakker maoke (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1973) - gezegd als het voor de wind gaat: men houdt rekening met latere tegenslag.

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HEEr m. man van stand, speciaal gezegd van een priester: 'ne zaachten heer - een zachtmoedige priester. Ook als voorvoegsel in de aanduiding van familierelaties met geestelijken: hirbruur. hirnééf, e.d.

- WBD III.3.2:177) heer = koning in het kaartspel

tussenwerpsel

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - links (voermanstaal)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - Hòt nòr hèèr - heen en weer: van links naar rechts

- Jan Naaijkens; Dè's Biks, 1992 - hèèr - bijwoord - links (voermanstaal)

Uit Kroniek van de Kempen - 1990

zelfstandig naamwoord

haard; woonruimte

- WBD hèrd - woonvertrek v.h.boerenhuis met vuurhaard

- WBD hèrd - vloer van het woonvertrek (van een boerenhuis)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hêrd met ê van Fr. même; haard, schoorsteen; ook 'schaauw'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HÈÈRD zelfstandig naamwoord m. - haard, vuurstee; bij uitbr. beteekent 'hèèrd' de vloer v. h. woonhuis: den hèèrd opkèren; hij staat hier alle dagen op den hèèrd.

zelfstandig naamwoord

heisa

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - dès nie zonnen heerejeej - zoveel werk is dat nou ook weer niet

- WNT HEEREJEE - Verbastering van 'Heere Jezus'.

zelfstandig naamwoord

heeroom; aanspreektitel voor een geestelijke in de familie; ook binnen het gezin werd een geestelijke door ouders, broers en zusters 'heeroom' genoemd.

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - tis ammòl nie zo schôon as heeroom prikt

bijvoeglijk naamwoord

hees

- WBD III.4:251 'hees' = gedempt (van geluid)

werkwoord, sterk

hijsen

- Dialectenquête 1887 Willems; hèèse - hêes - geheese - geen vocaalkrimping

bijvoeglijk naamwoord

heet

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "heeten-bliksem - appelen en aardappelen ondereen gestoofd ('appelenprol')"

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'K-hè vur hêeter vuure gestaon'-Ik heb grotere problemen gekend.

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - en zèkske hêet - een zakje sambal van de afhaalchinees

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - et is zo hêet dègge in mene naovel kunt zwèmme

- Lodewijk van den Bredevoort, pseudoniem van Jo van Tilborg; Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, 2006 - Laoter is komen vast te staon det den hitste zomer van de 20e euw is gewist.

- WBD III.1.4:380 'heet staan' = gehaast zijn

- WBD III.2.2:108 'heet' = geil, wellustig manziek; 109 = vrouwziek

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - superlatief: hêetst, maar hitste

uitdrukking: iemand met nadruk en openlijk verklaren dat hij liegt (of niet). 'Heten' is dus 'noemen'; iets heete liege: zeggen dat iets gelogen is of dat iemand liegt.

- WNT: Heeten liegen. In de volgende uitdrukkingen:

a) Iemand heeten liegen, iemand met nadruk en openlijk verklaren dat hij liegt

b) jonger gebruik: iemand iets heeten liegen

c) met verzwijging van de persoon: Iets heeten liegen = beweren dat het onwaar is

d) Iets gelogen heeten liegen

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HEETEN LIEGEN voor 'loochenen'; reeds zeer oud.

hêet lôope

uitdrukking

dronken worden

- Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; De nuuwe kapelaon van Baozel, afl. 2; Nieuwe Tilburgsche Courant 8-10-1938) - Ondertusschen hadden die twee al enkelde borreltjes op, en ze waren dus dubbeld vlug heet geloope...

zelfstandig naamwoord

bepaald soort dun touw (heeveltouw), o.a. gebruikt voor vliegers

- WNT HEVEL D) In de weverij: Elk der draden (lissen, oogen enz.) waardoor een draad van den ketting geregen is en door middel waarvan deze bij 't weven wordt omhoog getrokken.

zelfstandig naamwoord

bepaald soort dun touw (zie: heevelgaore)

- WBD taowkesheejvels (II:973) - touwtjeshevels (van een weefgetouw)

- WBD staole heejvels (II:973) - stalen hevels

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'heeveltaaw'

werkwoord, zwak 

heffen, tillen

de kaarten heffen: nadat ze geschud zijn de stapel couperen

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hèffe - hief - geheeve

- Cees Robben: òchèèrm menen èèrm van al dè hèffe

- WBD III.3.2:171 hèffe of afhèffe = couperen (van kaarten)

- WBD III.1.2:81 'heffen,heften' = optillen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HEFFEN overgankelijk werkwoord - tillen; in 'er af heffen' - tot een goed einde brengen

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zwak werkwoord 'heffen', overgankelijk en onovergankelijk - heffen; ... de kaort heffe - afheffen (voor het rondgeven enige kaarten van het spel aflichten en die onderaan leggen)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 GEHOFFEN: 3e hoofdvorm van 'heffen'

werkwoord, persoonsvorm van hèbbe met lidwoord het

hebt het

2e persoon van 'hèbbe' gevolgd door 'et', met infix g; ook in gebiedende wijs

- Cees Robben: Gij hègget aaltij oover en aander

- Cees Robben: ... èn hègget hart nie dègge verzoope töskomt !

- Stadsnieuws (rubriek): Gij hègget aatij oover en aander, mar kèkt ok es nor oewèège. (120907)

zelfstandig naamwoord

rondtrekkende molenaarsknecht

- Pierre van Beek - aan lager wal geraakte molenaar die baanloos rondzwerft van molen tot molen om losse baantjes op te knappen; derderangs molenaar

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - HEGMULDER een molenaar die geen Vasten Molen heeft, en langs het land reist.

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - zelfstandig naamwoord mannelijk: 'hegmulder', molenaar die failliet is gegaan en andere molenaars om onderhoud moet bedelen;

zelfstandig naamwoord

moeder van buitenechtelijk kind, ongehuwde moeder (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1963)

- WBD III.2.2:112 'hegweeuw' = concubine

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - hoagwuw, hoakwuw - ongehuwde moeder

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoordvrouwelijk 'haakweeuw' resp. 'haagweeuw' - schampere benaming voor eene ongehuwde moeder. Vgl. - WNT 1 haagweduwe.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HAAGWEEP (zachte e), in N. Kemp haagweeuw; zelfstandig naamwoord vrouwelijk - ongehuwde moeder

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hègweuw zelfstandig naamwoord - hegweduwe; ongehuwde moeder

- WNT hegweduwe - ongehuwde moeder (in de Meierij)

achtervoegsel '- heid' in zeer uiteenlopende uitspraken en spellingen

zoals: vurzichteghei, wèrkelôoshei, völleghei

- Cees Robben: verveelendeghei; gerèèchtegheid; kaojeghèd

zelfstandig naamwoord

- WBD afrastering

- WBD hèk, (Hasselt)'hèkke' - poort van de weide

- WBD draajhèkke (Hasselt) - draaiend weidehek

- WBD draodhèkke (Hasselt) - sluitdraad voor een weide-ingang

- WBD III.2.1:469 hèkken = hek, ook genoemd hèèning

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - zelfstandig naamwoord. o. 'hekken' - hek; mv.'hekkes'

zelfstandig naamwoord

week met daarin een feestdag

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - 'hekkendam' - Er is van de week 'nen hekkendam (week met een feestdag)

zelfstandig naamwoord

verouderd meervoud van hèk in plaats van hèkke(n)

afscheiding of omheining uit staken, staven of palen

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEKKEN zelfstandig naamwoordo., soms v. - hek! mrv. hekke(n)s

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - Banhekkens: zekere hekkens op den weg, om beesten uit de velden te houden.

zelfstandig naamwoord

- Van Dale - volksnaam voor de zee-den (Pinus pinaster)

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "heksenmast - mast, heele grove naalden"

zelfstandig naamwoord

hel

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - zo donker as et bakkes van de hèl

- Audio-opname 1978 – Dhr. Bertens – “Daor hadde nòg zonne schôone bij, èn dè was Denie van Lôon, die was vur gin hèl òf duuvel bang…” (Collectie Heemkundekring Tilborch; transcriptie: Hans Hessels.)

► Klik hier voor audiofragment

bijvoeglijk naamwoord

hèl, hèller, hèlst

- WBD III.2.1:395 hèl, op = wakker

- WBD III.1.2:182 'hel' = gezond

- WBD III.1.4:26 'hel' = schrander; (3l) 'hel' = vlug van begrip

- WBD III.1.4 :143 'hel' = flink

- WBD III.4.4:235 'hel' = helder

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HEL (hèl) bijvoeglijk naamwoord - helder van geest, (nog) goed bij zijn positieven; dikwijls van oudere mensen gezegd: nog goed hèl.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2, 1958) -
häl, bijvoeglijk naamwoord en bijwoord 'hel' l) helder; 2) gezond, wakker, vlug, levendig

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HEL bvw. - wakker, levendig, gezond naar lichaam en geest.

bijvoeglijk naamwoord

helder

- Handschrift Daamen 1916 - spreekwoordelijke vergelijking - "zoo helder as 'nen braand"

- WBD III.1.4:31 'helder' = vlug van begrip

- WBD III.4.4:8 'helder' = onbewolkt, ook 'klaar'

- WBD III.4.4:235 'helder = idem

heilig

1. zelfstandig naamwoord

1.1. mannelijk

- Informant Toine Raaijmakers; Ter eere van wèlken hèllege? - voor welke gelegenheid ..

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 76 10 28 - Allerhèllege // 'n Maondag isset in d'n hemel / Vur alle Hèllege wir fist / Dès op d'n irste november / Aaltij al 't geval gewist.

- WTT 2018 - Dè waar enen hêelen hèndige hèllege, dieje Sintantooniejes. (Ed Schilders; Wè zeetie?; Website Brabants Dagblad Tilburg Plus; 2009)

- A.J.A.C. van Delft - "Eer elken heilige z'n lichtje heeft, schiet Ons Lief Vrouwke er over." Dit is: Voordat elk het zijne gehad heeft, schiet er niets meer voor de allernoodzakelijkste uitgaven over. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Van Vroeger Dagen afl. 108; 6 april 1929)
- Cees Robben; Prent van de Week - As hier elken hellige z’n lichtje heej... zit ons Lief-Vrouwke in d’n donkere... (19661202) [Iedereen heeft het zijne gehad, maar degene die daarvoor heeft gezorgd staat met lege handen; daarmee wordt een gevoel van miskenning uitgedrukt]
- Cees Robben; Prent van de Week - Lôôpt naor de hel (...) Dan lôôpte gin hellege om... (19730608) [... dan kun je niets verkeerd doen]
- Cees Robben; Prent van de Week - Elke hellige krèègt z’n kerske.. (19871126)
- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ge kunt van enen hèllege nie verwòchte dèttie aachterbekaare en wonder doe - je kunt geen topprestaties verwachten van een nieuwe werkkracht
- Piet van Beers – ‘Bèèvert’: En zôo, waare der overal pestoors/ die unnen hellige op stal han staon./ Op zon bèèvert wier flink/ mee de schaol rondgegaon. (Spoeje doemmeniemer; 2009)

1.2 onzijdig

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - spòtte meej et hèllig - met iets ernstigs spotten

2. bijvoeglijk naamwoord

- Kernkamp; Dialectenquête 1879 - hellig

- Piet Heerkens - Oo, hellige ziel, wie zal oe zaolig prijze?! (uit De knaorrie, ‘Oo, hellige ziel’, 1949)

- Kees & Bart; krantenrubriek ca. 1930 - helligendag: 'hèlligen'

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “Mar nèt as in Orschòt daor bèn ik ok verschillende keere nòr toe gewist toen in dieje tèèd, in dieje tèèd, dè was den Hèllegen Eèk! Èn Esbeek dè was vur de, vur de, de nilles, vur de kinkhoest!”

► Klik hier om dit bestand te beluisteren

- Interview dhr. Van den Aker - 1978 - “Dè zèn ammel veul dinge die ammel öt den booze zèn vort, hè. Nèt as Keevelèèr, jè, daor heurde nòg wel es ene keer van… èn nèt as Schèèrepenheuvel èn zôo… èn nèt as Pirke Donders… èn nèt as den Hèllegen Éèk in, in, in, in Orschòt… èn den Hèllege Kenilles…” (transcriptie Hans Hessels 2014)

► Klik hier voor audiofragment

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg), Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007 - Volgens mèn hattie der mar êene opgevoed, dieje hellige Sint Jozef en die waar van zen èège al hellig…

3. bijwoord

- Toen wonde bij ’t pleintje ok nòg Virginie Doorakkers. Die waar bijna hèllig, zoveul rôozehuukes as die had vurgebeeje in de kepèl. (Ed Schilders; Wè zeetie?; website Brabants Dagblad Tilburg Plus 2009)

- Dus vraog ik oe van krèùk toe krèùk:/ Verheur tòch mèn gebèd./ Dan zulle wij beneej hier zörrege, dè Gij in kòrte tèèd,/ nie allêen mar zaoleg, mar ok nòg es hèlleg zèèt. (Henriëtte Vunderink, Gebèd toe Peerke Donders, uit: Tis de moejte wèrd; 2011)

4. figuurlijk gebruikt

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hellig oog - op 't heilig (hellig) oog / 't goa zò mar op 't hellig oog

- Cees Robben; Prent van de Week - Nie zôô-mar op ’t hellig ôôg.. ’t moet persies op maot zèèn... (19800328) ['het Heilig oog' is waarschijnlijk het alziend oog van God dat op devotieprenten afgebeeld stond.]

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hèlleg vat zonder bójem - gezegd van iemand die overdreven bidt, vaak zonder dat zelf te beseffen; hèlleg vat - schijnheilige

- Pierre van Beek; Tilburgsche taalplastiek 24-6-1964 - Wie "soep mee den heiligen pollepel" at, moest zich ook met heel dunne soep tevreden stellen. Het feit, dat de pollepel "geheiligd" was, vergoedde uiteraard, wel iets! Wanneer van iemand gezegd werd, dat hij "al z'n leven hannekenkost had gegeten", dan zag hij er niet te best uit en was hij niet uit een gezeten burgerfamilie voortgekomen.

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hèlleg höske - herberg, café

- Jan Naaijkens, Dè's Biks - 1992 - hèllighoske zelfstandig naamwoord-schertsende benaming voor herberg

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - den hèèlege! veuraon rijdt d'n hèllege man. [= Sinterklaas]

 5. Allerheiligen

- Vruuger krèèk op êen november/ ene nuuwen ooverjas./ Jè, dè was zôo de gewonte/ asset Allerhèllige was. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: Allerhèllige)

zelfstandig naamwoord

heiligendag

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): hèlligendag

- Uitdrukking: de hèllegendaoge afzègge - gezegd van iemand wiens komst als overbodig beschouwd wordt wegens de nutteloosheid ervan

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - meervoud hèllegedaoge

- WBD III.5.3:207 - hèllegendag = heiligendag

- WBD III.5.3:212 afgezette heiligendag (zonder mis-verplichting)

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoord mannelijk: 'heiligendag' - heiligedag

hèlleg hart
zelfstandig naamwoord
het Heilig Hart van Jezus; object van katholieke verering
- Cees Robben; Prent van de Week - Sint Jussep onder ’n stölp en ’t hellig hart op unne pietestalleke. (19851129)

hèlleghèd

zelfstandig naamwoord

heiligheid

werkwoord, sterk

helpen

- hèlpe - geholpe

- hèllepe - holp - geholpe

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - ze heetem irst zen gèld hèllepen opmaoke

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hèllepe - hielep - gehóllepe

zelfstandig naamwoord

helm

- WBD nageboorte van het paard

werkwoord, zwak 

de voelhorens uitsteken

waarschijnlijk uit 'horen', 'luisteren' en 'hel' uit 'helder', duidelijk

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - "hel-ooren - ge mot irst is hel-ooren / eerst vooruit een stilletjes informeren"

- Lowie van Dorrus Misters, Nieuwe Tilburgse Courant - 1 februari 1950: ‘Een onzer vrienden, ook vreemdeling en thans ook niet meer in Tilburg woonachtig, noemde het klotteren in de St. Nicolaastijd klodderen. Toen wij eens van hem afscheid namen na een zakelijk onderhoud, zei hij: "We zullen wel eens heil-oren" in plaats van hel-oren en was stellig in de verbeelding dat hij het nu eens goed zei, maar bewees daardoor, dat hij het woord hel-oren absoluut niet verstond.’

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ek zal er es gòn hèloore - ik zal er eens poolshoogte gaan nemen

- Stadsnieuws (rubriek): Jantje gao es hèleure of de mister der al ònkomt - ga eens kijken of ... (220709)

- Cursus in Tilburgs – een krantenrubriek circa 1940 - (42) 'Kzarris gaon helloore' [Ik zal er eens gaan hel-oren...]

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
HELOOREN - de ooren spitsen, scherp toeluisteren

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hèloore, werkwoord - poolshoogte nemen

bijvoeglijk naamwoord

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hèlzaom - heilzaam, met vocaalkrimping

zelfstandig naamwoord

hemd

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Schrèèft et mar óp oewen bèùk; dan kundet meej oewen hèmslip ötvèège.

- Pierre van Beek – Sommige mensen hebben een eigenaardige manier van lopen, die de indruk van voorzichtigheid maakt. Van dezulken zegt men: "Den dieje lôpt op aaier (eieren)" en ook wel "Hemmeke raok m'n gotje nie!" (Tilburgse taalplastiek 15 Nieuwe Tilburgse Courant – maandag 5 juni 1950)

- Pierre van Beek - Een "kakmadamme" is een opschepster, terwijl men van 'n meisje of vrouw, die een trotse houding heeft en heel voorzichtig loopt, zegt: "hemmeke rokt m'n gatje nie". Dat zal wel een "semmeltrien" zijn, heet het dan. Wil men zeggen: schiet toch een beetje op!, of treuzel zo niet, dan klinkt het: "semmeltrien!". (Nieuwe Tilburgsche Courant; Tilburgse Typen afl. XIII; 28 maart 1958)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): ge moet gin hèmmekes óplichte (Si'59) - geen kwaadspreken

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): hèmmeke ròk men gatje nie - op eieren lopen; verwaand zijn

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'K-mot gin pestoorshèm in munne teej ' - ik wil geen vellen in mijn thee

- WBD III.2.2:96 'doodshemd' = doodskleed

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HEM voor hemd, ... reeds bij Meyer verouderd.

- A.A. Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - hèm (kaart 44)

- A.P. de Bont; Dialekt van Kempenland, deel 2, Vocabularium, 1958 - zelfstandig naamwoordo. hemd; hemslip - hemdslip

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEM zelfstandig naamwoordo. - hemd, vklw.'hemmeken'

samentrekking

hebben we

samentrekking van we en hebben

- WTT 2012 - waarschijnlijk alleen als eerste persoon meervoud in de voltooide tijd van 'hebben'

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'W-hèn nat zat gehat' - We hebben regen genoeg gehad.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord van haand

handje

verkleinwoord van 'haand', met umlaut

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hèndje (archaïsch); hiernaast handje

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hendjes en vuutjes

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek 1969 - em en hèndje geeve = de handen uit de mouwen steken

- Uitdrukking: hèndje peepermuntje - twee gelieven met verstrengelde handen

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): 'Wè is er aon 't hendje ?

- Cees Robben; Prent van de Week - [vader tegen een kind] Alleej... Gift d’n ôôme is ’n hendje... (19580510)
- Cees Robben; Prent van de Week - As z’n hendjes zèn gewaase (19581122)

- Giender op en bèngske zitten al en tèdje/ hèndje in hèndje ene jonge meej en mèdje. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: Et vurjaor komt)

- Gif ze mar en hèndje, zi ons moeder teege mèn. (G. Steijns; Grôot Dikteej van de Tilburgse Taol 2004)

- Masturberen hiete dè volgens menne biechtvadder, die ik vroeg hoe dè kwaam. Ik ha zôiets ok nog nôot bij et hendje gehad. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)

- Mar we moesen assie binnekwaam/ netjes en hèndje geeve... (Henriëtte Vunderink; De Pestoor; k Zal van oe blèève haawe, 2007)

- WBD III.4.4:277 'handje' = handvol

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): Kinderen moeten 'n schòòn of 'n goej hèndje geejve.

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - handengeverij

zelfstandig naamwoord

- WBD III.2.1:141) hengel = hengsel; ook 'oor'

hèngselmèndje

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - (’n v- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - d paartje) “Ge ligt net in mènnen èrrem als 'n hengselmendje.” (15-06-1963)
 

zelfstandig naamwoord

- WBD hengst, ongesneden mannelijk paard

- WBD klòphèngst, klaphingst - slecht gesneden hengst

- WBD gebrooken hèngst - hengst waarbij door het castreren een darmuitstulping optreedt

- WBD hèngstvölle, hèngstvulletje - mannelijk jong van een paard

- WBD kèrhèngst - lomp paard

- WBD bè den hèngst haawe van een merrie) - bij de hengst brengen (ter dekking)

- WBD III.1.2:34 'hengst' = slag; ook: 'peer, fleer,'enz.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HENGST zelfstandig naamwoord mannelijk: - Zuren hengst - zuur roggebrood

bijvoeglijk naamwoord

- WBD geneigd tot paren (van een merrie),

- WBD (Hasselt) kaod hèngsteg staon - ook genoemd 'pèèrdeg' of 'pèrdeg' van een merrie hengstig zijn

zelfstandig naamwoord

- WBD (Hasselt) gebroken bit (een bit dat een stang uit twee delen heeft)

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hèngstegebit - stevig gebit met een beugel i.p.v. een kinketting onder de onderkaak, dat men een hengst en in het algemeen een lastig paard aandoet.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord van hèn

- WBD vrouwelijk kuiken

- WBD jonge kip, ook genoemd 'poel' of 'jóng hèn'

zelfstandig naamwoord, eigennaam

Hensen, Jan

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): aachter Jan Hènse ligge ('87) - dood en begraven zijn (het Heikantse kerkhof lag vroeger achter de boerderij van ene Jan Hensen)

hèrbèrgpilaor

zelfstandig naamwoord

- Pierre van Beek; "Herbergpilaar te zijn is 'n lelijk ding", klinkt het van een drinker. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Tilburgse Typen afl. XIII; 28 maart 1958)

Uit Kroniek van de Kempen - 1990

zelfstandig naamwoord

1 het woon- dan wel leefvertrek in de boerderij, rond de haard

- WBD woonvertrek (eigenlijk woonvertrek van het boerenhuis, gekenmerkt door de aanwezigheid van een haardvuur)

- WBD de vloer van het woonvertrek (van het boerenhuis)

…of daor stint al innen ambtenaar over den herd. (Karel en Sjarel, dialoog in Groot Tilburg, 20 april 1945)

- Ik stapte nor binnen bij Barte, waor ôk de kuster op den herd zaat... (Kubke Kladder; pseudoniem van Pierre van Beek; Nieuwe Tilburgsche Courant; Uit ‘t klokhuis van Brabant 8; 31-12-29)

- Den boer en de boerin zaten toen saomen bij den herd in de groote, halfdonkere keuken; (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’Boere-Profeet’; feuilleton in 5 afl. in de Nieuwe Tilburgsche Courant 1-7-1939 –29-7-1939)

- Pierre van Beek - bij iemand oover den hèrd koome - over de vloer komen (Tilburgse Taalplastiek 142)

- Pierre van Beek - Een jongeman die 'bè d'aawers oover den hèrd komt' vrijt thuis. (Tilburgse Taalplastiek 142)

- Cees Robben; Prent van de Week - Van ’t schapraaike naor d’n herd... (19590307)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 67 12 15 - Hij vuult z'n ège zò gebonde / Aon zunnen hèrd en aon z’n schaauw

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - herd, hèèrd - woonvertrek (brab.) = nl. haard 'stookplaats'

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - akkerdorp, zelfstandige agrarisch-economische en administratieve eenheid

- Middelnederlands woordenboek III; HERTGANC - Hetzelfde als meent. Het gedeelte van eene dorpsgemeente, waarop het vee gezamenlijk weidt.

hèrdlaaj

zelfstandig naamwoord

uit hèrd (haard, huis) en leiden, binnenleiden.

- ‘Een roestpraatje’ (Weekblad van Tilburg, 5 oktober 1867): Ge weet ummers, det ti mergen ten herdlaai is geneuid? Daar geannoteerd als: Het ingeleide van een nieuwen dienstbode, met gevolgelijke vermakelijkheden. 

- In Van de Schelde tot de Weichsel (deel 1, 1882) geannoteerd als: boerenfeest, dat gegeven wordt als er een nieuwe knecht of eene nieuwe meid in dienst komt. 't Jonge volkje uit de buurt komt bijeen en leidt den dienstbode over den haard. Wien de eer te beurt valt, trakteert.

- WTT 2017 - A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - geeft een andere invulling van deze feestelijkheid: ‘Weg [verdwenen] is den herdlaai’, waarbij de jonge echtgenoot resp. echtgenote over een bezem moest dansen...’ Een huwelijksfeest dus.

hermandientje
zelfstandig naamwoord; woordspeling met ‘hermandad’ = politieagent; vrouwelijke politieagent
- Cees Robben; Prent van de Week - Vur hermandientje (19720324) [Titel van de prent]
 

zelfstandig naamwoord

harmonie

► bok

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): hèrmenie; meervoud 'hermenies'/'hermenieën'

...toen den brawer kwaam vertellen dè-t vergadering van de hermonie was gewist (Kubke Kladder; pseudoniem van Pierre van Beek; Nieuwe Tilburgsche Courant; Uit ‘t klokhuis van Brabant 2; 16-10-1929)

- Cees Robben; Prent van de Week - ’n schôôn hermenie.. Die Capelle Sint Jan... (19581206)

- Interview Jolen - 1978 - “Ja, dan moeste meej, war, dan moeste meej…meej de hèrmenie!” (transcriptie Hans Hessels, 2013)

► Klik hier om naar de pagina met de audiobestanden van dit interview te gaan

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “…in de aoola hier van, van et hèùs, dan was ok zon, zon hèrmenieke van die aaw manne die ok ammel bij de meziek gewist waare vruuger èn naa meej de aaw manne bij mekaare gebleeve zèn èn dan geeve ze hier òf daor zon, zon konsèrtje, hè…Et Hèrmenieke noeme ze derèège, hè…Dès leuk!”

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - 'de Hèèrmenie' - de Nieuwe Koninklijke Harmonie

Bijnamenboek Karel de Beer: Fraans hèrmenie = Frans Mutsaers (blz.56)

- Vruuger was onze Pa bij de herremenie, bij Capelle St.Jan. (Nel Timmermans; Dè heb ik mee Tilburg; CuBra; 200?)

- Cees Robben - omslag van Tilburgs Prentebuukske 3 (detail)

- Nel Timmermans; Dè heb ik mee Tilburg; CuBra; 200? - Kort daornao had ie wir wè aanders, toen zeetie: we krèège van den beschermheer 'nen mascot, en daor moete we nog iemand vur hebbe om mee te lôôpe, dès wel iets vur jouw. Ik was toen 'n jaor of virtien , vèftien, denk ik. Mar toen ik heurde dèdieje mascot 'nen bok was mee van die grôôte gekrulde hôôres, bedankte ik toch vur de eer. As jong meske zaag ik mèn al lôôpe mee diejen bok en mee 't zot Wimke, want die liep ôk aaltij mee.

- Elie van Schilt - Unne kiosk waor regelmaotig un hermenie zaat te speulen... (uit: ‘Un paor momentjes vur wet ouw monumentjes’; CuBra, ca. 2000)

- WBD III.3.2:320) hèrmenie = fanfare

► Gedicht De heiremenie van H.A. Sterneberg s.j. (ca. 1935)

► Ad Haans over het Tilburgs lied 'Et hèrmenieke'

Kees, op tournee op de Molukken

Naar het begin van de pagina

werkwoord, zwak 

huichelen

- WBD III.1.4:428 'huichelen' = idem

zelfstandig naamwoord

huichelaar

- WBD III.1.4:87 'huichelaar' = idem

zelfstandig naamwoord

huid

meervoud hèuj of ►huije

van een vrucht ook- vèl, vèlleke, schèl, schil

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): 'Dè schènd mekare de huid vol'

- Gezegde - òn zen hèùd zitte: te pakken nemen.

Audioregistratie 1978 - Mar ge had hier vruuger ok nèt as op de Vèfhèùze, as daor zo iemand was zak zègge die bevobbeld die boere zon bietje zaat te koejeneere… dan waarde nòg nie gelukkeg, hòr! Want pòtverdoorie ir dè dè spulleke afgewèrkt was han ze dieje knaap òn zen hèùd gezeete tòt èn mèt, hòr! Meej allemòlle! (Interview met Heikanters - Transcriptie door Hans Hessels)

- WBD schaopehèùd - schapehuid

- WBD vèl - huid; schaopevèl - schapevel

- WBD III.1.1:31 'huid' = huid, opperhuid: vkw. hödje

- WBD III.2.3:152 'huid' = schil, ook 'vel(letje)'

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HUID. Iemand op de huid geven, voor: slagen geven. Iemand de huid vol schelden, voor: met scheldwoorden overladen. In Neder-Saksisch algemeen

zelfstandig naamwoord

huifkar

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): meej de hèùfkèèr rije (N. Daamen (handschrift 1916) - )-met de knieën omhoog in bed zitten

- Interview dhr. Van den Aker - 1978 - “…nèt as nòr Keevelèèr, Handel èn Keevelèèr, meej de hèùfkèèr…bèn ik ok meejgewist, dikkels genog…vanöt dinge, dè, dè, dè vertrok aatij daor bij Vòskes , bij Voskens daor vertrokke ze aatij snaachs èn dan blêefde vèèf daoge wèg!” (transcriptie Hans Hessels 2014) ► Klik hier voor audiofragment

- WBD II:2785) 'hèùfkéér' - huifkar

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'höög' -huig

werkwoord, zwak 

- Pierre van Beek - huigen (?), met meer dan gewone kracht lucht uitademen met de bedoeling condens of een warme aanslag op een kouder oppervlak te voorschijn te roepen, bijvoorbeeld op een spiegel om die gemakkelijker schoon te kunnen vegen.

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - uithijgen; met de mond bewasemen

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - kipkar (hoogkar)

zelfstandig naamwoord

- WBD III.4.3:282 heul - slaapbol (Papaver somniferum)

zelfstandig naamwoord

- Vn Dale; huiben = steenuil

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "huip - klein, grauw steenuiltje"

- WBD III.4.l:189 'huib' - steenuil (Athene noctua), ook: 'uil', 'huipke' of 'smelleken' genoemd

werkwoord, zwak 

huichelen, schijnheilig doen, slijmen

hèùpe - höpte - gehöpt (met vocaalkrimping)

hij höpt (in tegenwoordige tijd eveneens vocaalkrimping)

- A.J.A.C. van Delft - Hij die voorzichtig speelt "zit te huipen" en iemand, die stilletjes een teeken geeft, terwijl de ander het ziet, krijgt de aanmaning: "Maok nou gin pergestikus" (gestes).(Nieuwe Tilburgsche Courant; Van Vroeger Dagen afl. 110; 20-04-1929)

- …en dus mosse we naauw irst gaauw gaon huipen… (Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941; CuBra)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): zitte te hèùpe (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1969) - zitten te hopen (kaartterm;: op winst spelen

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - êene keer int jaor hööpe - eens per jaar zondigen (mag)

- Stadsnieuws (rubriek): Den dieje dugt vur ginne sènt, mar hèùpe kannie wèl - Die man deugt voor geen meter, maar hij kan zich wel aardig voordoen. (170208)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): 'hùipe' werkwoord - huichelen

zelfstandig naamwoord

huichelaar

- 'Naa maag ie vur ene keer hier wel ene bottram meej eete bij ons, war vadder?’, zi den hèùperd, die Hannie. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)

- In dieje zin waar ik et toen nog meej onze paa eens, dègge gin katteliek en socialist tegelèèk kost zèèn want dan waarde in zèn ôoge ene ‘hèùpert’. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): 'hùipert' - huichelaar

bezittelijk voornaamwoord, persoonlijk voornaamwoord

haar

- Dialectenquête 1887 Willems - heure voogel, heur kat, heur kèènd, heur boeke; den heure, de heur

- Cees Robben; Prent van de Week - Ik vèèn heur wel ’n aorig medje... (19860328)

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Heur heur (nou moet je haar horen) (16-01-1975)
- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Of ge naa hem heurt of ge heurt heur, ’t is twee haande op înnen buîk. (09-07-1967)

- Cees Robben; Prent van de Week - En ons Mien zigget heur (19850222)

- Sinds zij is verdwene/ Is zij al lang over hum hene/ Mar hij heget nog steeds over heur. (Tony Ansems, Hij heget nog steeds over heur; van de cd Tilburgse Liekes American Style; 2008)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HEUr - vn. - haar, hun 'Die mens(ch)en heur huis'

werkwoord, zwak 

horen

heure - heurde – geheurd

- Dialectenquête 1887 Willems - heure - hurde - gehurd

met vocaalkrimping in gebiedende wijs 'hurt'

- Dialectenquête 1887 Willems; tegenwoordige tijd: vocaalkrimping: gij/hij hurt

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: heure

- Piet Heerkens; uit: De Kinkenduut, ‘Geluk’, 1941 - ik heur geluk in 't ritsele van de blaoier...

horen
infinitief
- Cees Robben; Prent van de Week - Ik wil ’t niemer heure (19661021)
- Cees Robben; Prent van de Week - dè kosse ze wel heure... (19790803)
- Cees Robben; Prent van de Week - Ik heb list heure zegge (19820409)
verleden tijd
- Cees Robben; Prent van de Week - Ik heurde van d’n tuureluut/ van takkeling en waol (19600708)
- Cees Robben; Prent van de Week - ’k Heurde ’n geflösterd lied (19600715)
samentrekking van ‘heure’ en ‘je’
- Cees Robben; Prent van de Week - [Moeder roept kind:] heurde-me-nie dôôve kwartel... (19680621)
- Cees Robben; Prent van de Week - Theresia.. (...) heurde dè, Trees...? (19840420)
behoren
- Cees Robben; Prent van de Week - En zôô heuret... (19811113) [samentrekking: hoort het]
behoren tot, deel uitmaken van
- Cees Robben; Prent van de Week - Meej al m’n zörgen en slameur,/ Heur ik toch bij de rèèke... (19580705)
- Cees Robben; Prent van de Week - Dè heurt bij onzen staand... (19600715)
- Cees Robben; Prent van de Week - ... heurde thuis in de Rèèt... (19640522)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: Wie nie heure wil, mot vule

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'van heure zègge is unne slèèchte raodgeever' - Je mag niet altijd op geruchten afgaan.

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - verleden tijd hurde naast heurde

- WBD III.3.3:108) heure = (de mis) horen, naar de mis gaan

- A.A. Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - heure, met umlaut (kaart 48)

- WBD III.1.1:249 'scherp horen' = goed,scherp luisteren

tussenwerpsel

hoor, hoor je, hoor je me

► hurre

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): 'heure' naast 'heurre'; De dubbele -Informant Toine Raaijmakers; bij Kees & Bart accentueert vermoedelijk de krimpende stamklinker, zodat de schrijfwijze 'hurre' de reële uitspraak benadert.

zelfstandig naamwoord

huis, huisje

►voor höske in de betekenis van wc zie lemma höske

den hèùs = grote woonruimte in boerderij met breede open schouw

den hèùs kèère: de woonruimte uitvegen.

- WBD washèùs, aachterhèùs - bijkeuken (op de boerderij) ►bakhèùs - bakhuis (vrijstaand gebouwtje of deel van het boerenhuis, waarin de bakoven en de baktrog zich bevinden)

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “Daor hèbbe ze toen hèùze van, van de Hoeven aaf hèbbe ze ènkele hèùzen af moete breeken h腔

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: huis (de ui-klank als in fr. Meuse)

- Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant (1952): óns aaw hèùs is afgebraand

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): gij de hèùze, ik de lèùze (Kn'50) - Jij rijk, ik arm.

- Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - hèùs (kaart 28), meervoud hèùze (kaart 29)

- Zegsman Hans Hessels; Uit het geheugen van Hans Hessels, 2022 - Er is te veul dak op et hèùs – Door volwassenen gezegd tegen elkaar als het onderwerp dat ze zouden willen bespreken niet geschikt is voor de aanwezige kinderoortjes

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - en höös meej en boojemke - een huis als bezit(? met een perceel)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - en höös meej pepiere balleke - een huis met een hypotheek

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - dur den hèùs - door het huis (Het gebruik van het lidwoord 'den' bij een onzijdig woord wijst op een oude datief enkelvoud.) (blz.56)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - op hèùs aon gaon

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - wèl, wèl, wèl, en hèùs meej en bèl (dus een deftig huis)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - die gèld heej kan hèùze bouwe? die gin gèld heej kan stêene sjouwe

meervoud - naast hèùze ook hèùs

- Alle hèùs han wir glas in de raomen en waren opnuuw opgeschilderd. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)

- Ik zit goed en wel in bad, komt ons Gonnie binnengestörmd aachternao gezeete dur un vrouw van un paor hèùs verder… (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, Tilburg 2007)
 

zelfstandig naamwoord

ongemakkelijke vrouw

verbastering van 'hoofd' ? (via hoot)

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster,1968) - HOOT, HEUT; hoofd. Kiliaen:: 'Hood' Zie Huydek. op Mel. Stoke 3 d. bl. 294.

werkwoord, zwak 

tuinieren

heuve - heufde - geheufd (geen vocaalkrimping)

- Cees Robben; Prent van de Week - Laot den hof toch ligge, Jan... Ik blèèf heuven zôô lang ik kan... (19800516)

- WBD III.2.1:407) 'hoven'= tuinieren

- Stadsnieuws (rubriek): ik blèèf heuve zolang ik kan; ik gao nie aachter de geraaniejums zitte (070508)

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - tuinieren

toponiem

centrumplein in Tilburg

- Stadsnieuws (rubriek): Ist druk op den Heuvel? (260306) - gezegd tegen iemand die op zijn hoofd krabt.

zelfstandig naamwoord; afgeleid van de heiligennaam Hubertus; Sint-Hubertusbroodjes; door de pastoor gezegende witte broodjes, die de eter een jaar lang zouden beschermen tegen de gevolgen van een beet van een dolle hond. De traditie (3 november) betaat nog steeds (2012)Men behoorde eerst een Hubertusbroodje droog op te eten alvorens iets anders mocht worden gegeten. De broodjes zijn vierkant maar in Vlaanderen vaak ook rond.

Van 'hèùvert' + 'bòl', waaruit de -t- verdwenen is; ook: huubkes

- WBD III.3.3:253) 'huibertbollen’

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): 'Huubkesbròòikes' zelfstandig naamwoord - Hubertusbroodjes

bijvoeglijk naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - huiverig

werkwoord, zwak 

huizen, wonen

- Ook als hiegiejeene gehoord - Mar naa zègge ze van mieljeuw èn hiegiejeene. [Interview (audio) uit 1978 met het echtpaar Staps; transcriptie Hans Hessels, 2015]

zelfstandig naamwoord

hiel

- De kèrmenaoj, de platte ribbe, de zult of krèp, et zwoert èn spèk. Toe den hiel aon toe. Durreege spèk èn ballekebraaj. Et smòdderpötje. (Ed Schilders; Wè zeetie?; Website Brabants Dagblad Tilburg Plus; 2009)

- WBD (Hasselt) ploegzool (balk die over de grond glijdt)

- WBD (Hasselt) ploeghiel (achterste gedeelte van de ploegzool)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): meej de hielen òn de vurkaant geboore zèèn (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1970) - sloom zijn

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): op de hiele draaje (Handschrift Daamen 1916) - koket lopen

- WBD III.1.3:248 'hiel' = hak van een schoen

- A.A. Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - hiel (kaart 90)

werkwoord, persoonsvorm

hield verleden tijd van 'haawe'

- A.A. Weijnen; Onderzoek dialectgrenzen in Noord-Brabant (1937) - kaart 73 geeft 'hiel', met niet ver van T andere vormen: hiew, hief. Door assimilatie is uit hield > hiel ontstaan (vgl. schelden> schelle).

werkwoord, zwak 

hinderen

hiendere - hienderde - gehienderd

bijwoord, tussenwerpsel

- WBD naar links (commando voor een paard)

- WBD 'hieróm' - naar links (commando voor een paard)

Bovendien worden voor hetzelfde doel gebruikt: 'aar', 'aaróm' en (uitsl. Hasselt:) 'aarewèch'

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - zóm meense heure(n) hier nie; (29) ak blèèf ier (wegval h)

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - In allegro-vormen kan een initiële h wegvallen als het vorige woord eindigt op een medeklinker: 'ik blèèf ier slaope'.

- WBD III.3.1:29 'mensen van hier' = dorpsgenoten

- WBD III.3.1:31 'ene niet van hier'= vreemde

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HIERE bijwoord - hier. Kom eens hiere. HIERES bijwoord - herwaarts, hierwaarts. Kom wat hieres.

zelfstandig naamwoord

lange ie

herik, kruisbloemige plant met goudgele bloemkroon (Sinapis arvensis), ook: hederik; taai soort tuinonkruid

- WBD III.4.3:309 'hierik' = herik

- WNT: Hirk zie Herk; Herk zie HEDERIK, meestal in samengetrokken vorm herik, herrik, herk, ook vervormd tot herderik en hering; daarnaast heel gewoon: haderik (harik, harrik), afl. van Lat. glechoma hederacea, aardveil, hondsdraf, enz.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zelfstandig naamwoord mannelijk:'hirrek; resp.'herring'- hederik

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HIRK, HIRRIK zelfstandig naamwoord mannelijk: - een onkruid, in de wetenschap Raphanus Raphanistri

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HARRIK, herik of herrik - eene wilde olie-plant, alg. bekend onkruid.

bijwoord

hier

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - van hierte tòt daorte - van hier tot daar

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HIE(P)TEN bijwoord - hier, in de uitdrukking: van hie(r)ten tot daa(r)ten

bijvoeglijk naamwoord

heet (kindertaal)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hies bijvoeglijk naamwoord - heet (kindertaal)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HIES, bijvoeglijk naamwoord - heet; alleen tegen kinderen gebruikt.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - his, resp. hies bijvoeglijk naamwoord (kindert.) heet, warm

werkwoord, zwak 

heten

- Dialectenquête 1887 Willems -  hiete - hiette - gehiete

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hiete - hiet/hiete - geheete

- Miep Mandos-van de Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Iemand wèèsmaoke dè Ónze Lieven Heer Hèndrik hiet èn in de haaj peeje stao te steeke.

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - ''t vrouwke deh hiette Mie'; die hiette nor den aawe

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): 'en die hiette ...'

- Cees Robben; Prent van de Week - In elk pront Tilbörgs höshaawe daor hebbe ze unne frater, ’n non, ’n piano en ’n dochter die Miet hiet... (19690627)

- Cees Robben; Prent van de Week - Hoe hiet dieje meens, moeder... / Die hiet nie hiet, mennekes.../ Dat hiet.. heet (19711001)

- Cees Robben; Prent van de Week - Ze hiette... ’k mèèn Sakkee... (19571123)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hoe hiet ie ok awir?

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Zo as ze daor un vèèreke hiete - Zoals ze daar een varken noemen.

- Stadsnieuws (rubriek): Ge wit wèl, òch kom, hoe hietie naa ok alwir? (170509)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HETEN, 1. ouderwets: hèète, hètte, gehèt - de naam hebben, de naam geven; 2. nieuwer: hiete, hiette, (geehee:te?)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HIET 2e hoofdvorm van 'heeten'

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

waarschijnlijk: mank lopen; de etymologie van ‘hikske’ is niet duidelijk;

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "op een hikske loopen - een beetje mank"

- WBD III.1.2.382 'op een hikje lopen' = mank lopen

bijwoord

heel, geheel

- Cees Robben; Prent van de Week - hil gewichtig. (19540227)

- Cees Robben; Prent van de Week - Wer hebben er d’n hillen vurrige ôôrlog verlet naor gehad... (19561110)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - en hil dil - heel veel, een groot aantal

- Henriëtte Vunderink, Heure, zien èn zwèège, uit: Tis de moejte wèrd; 2011 - want der is daogeleks nen hillen hoop ellende...

- 2020 - Als je ergens veel van hebt: - dès beeter as zo hil veul! (Zegsman dhr. Hessels (1931-2006).

►Volledige bron: KLIK HIER

- Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant (1952): dè wòrdt naaw en hil nuuwe stad - WBD III.4.4:273 'heel' = helemaal, geheel

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HEEL, bijvoeglijk naamwoord ,bijwoord, de uitspraak varieert van 'hel' of 'hil' tot de langgerekte vorm 'hee:l' al naargelang het volgende woord al dan niet beklemtoond is; als bijwoord altijd lang, in verbogen vorm eveneens lang.

bijwoord

volledig, heelgans, helemaal

- Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941; CuBra - Hillegaans totaol verleerd...

voornaamwoord

alles

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hilles - alles"

bijwoord

helemaal

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): hillemaol (passim) - SJAREL. Des himmel iets aanders. (Karel en Sjarel, dialoog in Groot Tilburg, 26 januari 1945)

- Ge heurde die nonnen aaltij al van ver aonkome, deur dè gerammel van dieje kraolensnoer [de rozenkrans]. Ze ha ôk nog enne bril op en haorkes op der kien. Die ha ons moeder himmol nie. (Jo van Tilborg)
 

- Lechim

Jaonus witte naa himmol niks
Dè op 'n strèkèzer remt
Aanders stao'k strak mee de seprieze
Ok wir lilluk in m'n hemd.

- Piet van Beers
"Kom es kèèke Oopaa" zeej de klèène Koen.
"M'n Hamsterke is himmol öt zennen doen".
Èn... naa 't wir Kèrsmes wort
zèt ik 'm meej klèùt èn al
èn himmol òpgetèùgd,
bezije munne stal.

- Cees Robben: himmel (861114)

...ik zèè meej de bediening zôo/ hillemol nie tevreeje. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: As de zon schènt...)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Hè kos ut hillemól allêeneg'

- Audio-opname 1978 – Dhr. Bertens – “Toen waarder himmòl meej genaajd, toen moeste vort saoves wòchte toedè die rijers trugwaare, dè was toen saoves en uur òf èllef, half twaalf” (Collectie Heemkundekring Tilborch; transcriptie: Hans Hessels

► Klik hier voor audiofragment)

- Piet van Beers – ‘Nie nor Spanje’: èn dès naa iets waor 'k hillemol niks om geef. (Spoeje doemmeniemer; 2009)

- Dieje frater zette mèn bekaant hillemol op de aachterste bank, in de klas. (Lodewijk van den Bredevoort – pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, Tilburg 2006)

- Stadsnieuws (rubriek): Ge zèèt ok himmòl ginne meens vur dè wèèrk. (300809)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HEEMAAL: samentr. van 'heelemaal'

Hilverenbeek

plaatsnaam

Hilvarenbeek

- Interview (audio) uit 1978 met het echtpaar Staps; transcriptie Hans Hessels, 2015 - Want, want Beek… as gij in Hilverenbeek vruuger en verbaol krêegt dan moeste gij in Orschòt vurkoome!

►Beek

hil-wè-din

samentrekking

heel wat in

in de uitdrukking:

himmel

bijwoord

helemaal

- Cees Robben –Ons Tonia maokt daor himmel ginne gatslag van... (19861124) [maakt daar geen probleem van]

- Cees Robben; Prent van de Week - Mar meens ik stao himmel tep... (19730824)

- Cees Robben; Prent van de Week - Naa hedde daor himmel gin mölderkes mir... (19570525)

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “Sint Job dè was Berkel-Enschot, dè was himmel nie zo wèèd hè, hier bi…, zo wè bi…, binnendeur dan waar, dan zèèder zôo…”

►Klik hier om dit bestand te beluisteren

himmòl
bijwoord
helemaal
- Cees Robben; Prent van de Week - Himmol niks... (19800215)
►himmel

Sticker van 'JongerenPUNT. Midden-Brabant'. Tilburg, Koningslein 23 maart 2019. Foto: CuBra.
 

zelfstandig naamwoord

hap, stuk

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - "himphamp - er waas 'nen hillen himphamp uit ('n hap, 'n stuk)"

- WNT Himphamp: Een woord zonder bepaalde bet. (verg. voor de vorming woorden als mikmak, poespas, rompslomp), en van zeer verscheiden toepassing.- 1) kreupele, hinkepink; 2) zeer mager persoon.

zelfstandig naamwoord, van het kinderspel 'hinkele' (zie volgende)

hinkelperk

- WBD III.3.2:113) hinken = hinkelperk: ook genoemd 'hinkelepèrk', hinkelbaon of hinkelblòk of hinkelstrêepe

- Cees Robben; Prent van de Week - [Kinderen in een winkeltje:] Meneer, verkôôpte sewèèle nog drèèfdöllekes meej ’n zwipke en hakdöllekes meej ’n piske en goeiekôôpe stukskes hinkelkrèèt... (19800418)

werkwoord, zwak 

hinken (kinderspel)

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - - "hinkelen - kinderspel"

- WBD III.1.2:164 'hinkelen' = hinken

- WBD III.1.2:583 'hinkelen' « manken; ook 'hinkeldepinken','honkelen', ‘kreupelen', 'hompelen', 'strompelen', 'hinken'

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HINKELEN onov. werkwoord - niet alleen gebruikt als naam voor het kinderspel, maar ook als aanduiding voor echt kreupel of op één been lopen.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899 - HINKELEN - op één been springen

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

heertje

verkleinwoord van 'heer', met vocaalkrimping

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HEERKE(N) zelfstandig naamwoordo.- onderpastoor eener parochie

bijvoeglijk naamwoord /bijwoord

heerlijk

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hirlek, hêerlek

zelfstandig naamwoord

heerschap

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hirschap (met vocaalreductie)

werkwoord, zwak 

ophitsen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HISSEN overgankelijk werkwoord - ophitsen, vooral van een hond gezegd; de hissende kreet is 'hieskies’.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hisse(n) zwak werkwoord overgankelijk - (aan)hitsen

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HISSEN, HUSSEN - hitsen, kissen. Hij huste zijnen hond op mij.

- WNT: HISSEN = hitsen

zelfstandig naamwoord

hit (hitlander)

- WBD 'hit', 'hiet', 'hitje', (Hasselt:) 'hit' - ondermaats paardje

- WBD 'dubbelen hit' - dubbele hit

zelfstandig naamwoord

hitte

- Piet Heerkens; uit De knaorrie, ‘De braand’, 1949 - 'nen diepen hits die dikkels broeit...

- Cees Robben; Prent van de Week - We hòn allebaai d’n hits in ons lèèf... (19850607)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - den grotsten hits is er wèl aaf - hij is nu wel wat bekoeld

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'K kos ut nie haawe van den hits'

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HITSE, voor 'hette, hitte' voornamelijk voor eene lichamelijke hitte. ... uit Duitschland overgekomen.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hit zelfstandig naamwoord vrouwelijk - hitte

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - hits, hets - hitte, bronstigheid

- WNT HITS - overgenomen uit het Duits (Hitze) - hitte

overtreffende trap van ‘hêet’; de vergrotende trap = ‘hêeter’

heetste

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - 'hêetst', maar 'hitste'

hittepetitje

zelfstandig naam woord

dienstmeisje, meid in de huishouding van een boer

- Dialoog Karel en Sjarel; Groot Tilburg, 8 december 1944 - Ons hittepetitje hee ons verlaote nao zeuven jaor trouwen dienst.

- Lodewijk van den Bredevoort, pseudoniem van Jo van Tilborg; Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 1, 2006 - De straot, et wegdek op zen Nederlands gezeed, waar vur fietsers un straf, om daor deur te moeten, over die hobbelkaaien. Echte kenderköpkes waren et, ingevoerd vanöt den Bels.

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “Jao, ge hòd van die dôod…, ge hòd van die dôodsbidders hadde, die kwaame dan.” ►Klik hier om dit bestand te beluisteren

samentrekking

had je, had u, hadt ge/gij

Verleden tijd van 'hèbbe' met ronding van de stamklinker (a) en assimilatie van de g van 'gij/ge'

- Cees Robben; Prent van de Week - Dan hodde gij toch ôk gesmoord... (19560804)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hòdde gin hogger kaort?

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOD: 2e hoofdvorm van 'hebben'

hodeldebodel

bijvoeglijk naamwoord

stapelgek

uit Hebreeuws: awar u wotël

- Van Dale: hoteldebotel

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - Toentertèd dit ie al zo vrèmd, mar naa gelêuf ik dettie hartstikke hodeldebodel is (13-07-1966)

zelfstandig naamwoord

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - 'zuukt is nòr menen oed'

- WBD III.3.2:117 hoed c.q. rust = doel bij het hinkelspel

zelfstandig naamwoord

- WBD II:2108 'hoefstal' - uit balken bestaand bouwsel waarbinnen een

paard wordt vastgezet als de hoefsmid zijn werk doet

bijwoord

hoegenaamd

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930): 'hoegenaomd nie'

zelfstandig naamwoord, meervoud van hoed

hoeden

- Voorbeeld Sterenborg - Zis hoej hòj bèm

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hoej (arch.), hoeje; (29) hoej: (54) hoej (arch.) naast hoeje

...ik wed dè den duuvel nog wel kwaod om die groote hoeien is... (Jan Jaansen; pseudoniem van Piet Heerkens svd; ’Boere-Profeet’; feuilleton in 5 afl. in de Nieuwe Tilburgsche Courant 1-7-1939 –29-7-1939)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 58 02 07 - Mee hòòge hoeien en slipjassen // Daor hedde de hòòge hoeien-klup.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HOED, HOET, zelfstandig naamwoord mannelijk:, mrv. hoeien en hoeten

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hoej zelfstandig naamwoord - meerv. van hoed

- Middelnederlnds woordenboek III - nog heden is in de volkstaal de vorm hoei bekend.

zelfstandig naamwoord

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - papieren hoedezak; ook : huudjesbèùl

zelfstandig naamwoord

hoek

- WBD ègge meej de lichten hoek - bot eggen (eggen op halve kracht; de tanden van de eg staan dan tegen de trekrichting in).

hoeke

werkwoord, zwak

hoeken, namelijk vuistvechten

- As er wè te hoeke valt dan istie derbij. (Uit: F. van der Meer, Ferry van de Zaande, verhalen van een echte Tilburger, 2010.)

werkwoord, zwak 

- Figuurlijk: een climax aanduidend: dèt hoemt - heel hard, intensief iets doen

- We hebben er vort zes groote bombardons bij, dus 't zal er hoemen op den Heuvel zee de Vurzitter van “De Kikvorsch". ‘Uit het land der Brabantsche week’, Nieuwe Tilburgsche Courant 31-07-1930, door ‘W.v.M.’ = Willem van Mook.

- De stòfzèùger die jaankt èn hoemt/ de papegaoi kwèèkt mee. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: Ene rustige snipperdag)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - mèn oor hoemt zo - ik heb oorsuizingen

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - ... dèt hoemt - dat het tekeergaat

- Stadsnieuws (rubriek): As ge nie ötschaajt, krèède en flèèr om oew oore dèt hoemt. - .. dat ze suizen (041109)

- WBD III.1.1:250 'hommen' = suizen van de oren; ook: 'toeten','tuiten'

vragend voornaamwoord

hoe een, wat voor een?

in de uitdrukking: van de hoen..?; wat voor..? welke..?

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "hoenne (hoe eenen)"

- Cees Robben; Prent van de Week - Van de hoen wilde hebben? (19640214)

- Cees Robben; Prent van de Week - Hoen huudje hottie op... (19600219)

- Cees Robben; Prent van de Week - Hoen brievenbus wilde op oew deur (19840518)

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 69 01 09 - Mar wè kan ’t ons toch schille / Hoene naom dè’t kiendje hee?

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - de hoen zodde wille?

bijwoord van tijd, voegwoord

wanneer

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 74 05 16 - "Mar hoeneer kòòkt ze dan de pot?"

- Cees Robben; Prent van de Week - En hoeneer komde naor ons toe..? (19651224)

- Soms kwaam enen dodsbidder langs om òn te zègge hoeneer de begròffenis waar. (G. Steijns; Grôot Dikteej van de Tilburgse Taol 2002)

- K. Heeroma - Brabants uit de 18e eeuw (woordenlijsten Verster, 1968) - HOENNEER. Wanneer.

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) - 'hoeneer' — misschien gevormd uit 'hoe laat' en 'wanneer', twee tijdsaanduidingen die niet precies hetzelfde betekenen (…) werd toch hardnekkig als fout afgewezen en als teken van geringe ontwikkeling en gebrek aan taalgevoel beschouwd.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - hoeneer, bijwoord, (weinig gebruikelijk) wanneer

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hoeneer - wanneer

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - hoeneer - wanneer

- WNT HOENEER (vragend) - wanneer?

voornaamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - wiens

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - Hoens kiest is dè? - Wiens kist is dat?

werkwoord, zwak 

zittend schokken; huppen, wippen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HOEPEREN onovergankelijk werkwoord, al zittend omhoog bewogen worden, op en neer schokken in een rijtuig, op een kar of op de kermis; dè hoepert lèkker.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2, 1958) - hoepere(n) zwak werkwoord onovergankelijk en tr. - op en neer huppen of wippen

zelfstandig naamwoord

hoer

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): zèède hoer, schèlm òf dief, hèdde gèld, ik hèb oe lief (JM'50) - geld maakt alles goed

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - beeter en aaw hoer dan en jong zonder klaante

- WBD III.1.4:109 'hoer' = ondeugende vrouw

werkwoord, zwak 

in de uitdrukking iets of iemand te hoeste hèbbe

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hoesten, verrekken

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Ze hòn um te hoeste ' - Ze hadden hem niet nodig.

voornaamwoord

hoeveel soorten

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hoevelterhaande - hoeveel soorten, hoeveel verschillende

- Stadsnieuws (rubriek): Ik wil enen ijskoo van en kwartje; hoevelderaande smaoke hèdde? (141009)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - hoevelderhande, bijvoeglijk naamwoord - hoeveel soorten

telwoord

hoeveel

- Jo van Tilborg; Ge het er gin gedaacht van hoeveul hout er los in et bos ligt.
Lechim; Rooie, witte, gèèle wèn / Hoeveul, dès nie te pèle / Verdwènt temidde van 't pleizier/ In duuzend dreuge kèele.
- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOEVEUL bijwoord - hoeveel

zelfstandig naamwoord en bverkleinde vorm

de tuin, de hof, het hofje

- Cees Robben; Prent van de Week - Daor gienderwèd in zunnen hof... (19550129)

- In ieder höfke zèn ze wir/ ònt spaoje èn ònt plaante/ enen hister hier, en klimrôos daor/ wè klèèn grut langs de kaante. (Lechim; pseudoniem van Michel van de Ven; ongedateerd knipsel 1960-1980; uit: Wir tèèd vur den hòf)

- Ammol han ze unnen hof… Uit: ‘Bè de wèèvers òn tòffel’, Ad van den Boom, circa 2005

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - 'hof' - zelfstandig naamwoord - tuin; 'heuf'

- WBD III.2.1:399) hòf, höfke, tèùn = tuin

- J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen (1836) - HOF: zelden hoort men 'tuin'.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOF zelfstandig naamwoord m. wordt overal gebruikt voor 'tuin', Frans jardin.

zelfstandig naamwoord

tuinpad

oover den hòfpad - achterom: Ge kómt mar oover den hòfpad!

- Cees Robben, Prent van de Week - Ik zie (...) M’n kiendjes vur slaoi al d’n hofpad op gaon... (19570309)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): langs den hòfpad gescheeten hèbbe ('71) - een wegescheet aan het oog hebben, in Tilburg: pad(de)scheet

- Stadsnieuws (rubriek): Vruuger gingde nôot dur de vurdeur mar aatij oover den hòfpad (200607)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOFPAD - zelfstandig naamwoord mannelijk: - tuinpad

bijvoeglijk naamwoord, vergrotende trap

hoger

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden - De kèèrk is hógger as de toore.

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hogger (met vocaalreductie); comparativus van 'hoog', met vocaalkrimping.

werkwoord, verleden tijd; samengetrokken werkwoordsvorm met lidwoord

had het

- Cees Robben; Prent van de Week - Ik hogget kunnen weten... (19651224)

overtreffende trap van 'hôog'; hoogst

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hij is den hogste

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hogst (van hôog) - superlatief van 'hoog'

bijwoord

hoogstens, op zijn hoogst

zelfstandig naamwoord

hoogte

- WBD III.4.4:138 'hoogte' = heuvel

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hogte (met vocaalkrimping)

verleden tijd van hèbbe het samengetrokken persoonlijk voornaamwoord hij

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Hò-j-oe?’ - Had hij je te pakken?

zelfstandig naamwoord

- WBD jong rund, ook 'pink' genoemd of 'graskalf'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HOKKELING zelfstandig naamwoord mannelijk:-bij landb.: eenjarig kalf (nooit vrouwelijk..)

- WNT HOKKELING - eenjarig kalf; iemand die pas komt kijken

zelfstandig naamwoord

haaknaald

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hòk mar en hòknòld - had ik maar een haaknaald

bijwoord, bijvoeglijk naamwoord

haaks

- WBD 'haoks lôope' - (v.e.paard) bij het stappen de voeten naar binnen keren,ook genoemd 'in zen hakke draaje"

- WBD III.1.1:171 'hoks' = knieholte

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HAAKS(CH) - in den haak, rechthoekig, Fr.d'équerre; fig.dwars, wederstrevend. Gij zijt altijd zoo haaks(ch)

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

haakje

- Interview Hermans - 1978 - …èn dan hadde van die èèzerdraojkes meej midde en êûgske derin, dan wier daor meej zon klèèn handvatje deraon, meej en pinneke deraon, en hòkske, war, dan zaat de vrouw veur èn hij eraachter èn dan gaaf hij den draod aon èn die sloege ze om dè hòkske èn dan trok zij em dur die ôog…êen vur êen…”. (transcriptie Hans Hessels, 2013)

► KLIK HIER om het interview te beluisteren

- WBD II:1015 - kamhòkske, kamhaakje: inrijghaak (voor weefkam); ook: rèègnòld of rèèghaok genoemd

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - haok - hòkske

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

hokje

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hukske (haok) (u als in 'mulder' = mölder)

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - (blz.32) hökske - verkleinwoord van 'hò', met vocaalkrimping

hol

1. bijvoeglijk naamwoord, leeg

- WBD III.2.3:183 'hol' = leeg (van een noot), ook 'loos'

- WBD (Hasselt) slecht van bouw (gezegd van een paard)

2. zelfstandig naamwoord van werkwoord hollen

- WBD óp hòl slaon - op hol gaan (van een paard), ook genoemd 'er tussenöt gaon'

3. kont, aars

- WBD III.1.1. lemma aars – hol, ook in Tilburg

bijvoeglijk naamwoord

haalbaar

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - hòlbaor (met klinkerverkorting)

Ill. uit Naumann - columba oenas = hòldèùf = holenduif

hòlbewoner

zelfstandig naamwoord

holbewoner; hier figuurlijk bedoeld:

- Zegsman Hans Hessels; Uit het geheugen van Hans Hessels, 2022 - Hòlbewooner – Homofiel

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'hòldööf' - holenduif (Columba oenas)

- WBD III.4.1 'holduif' - holenduif (Columba oenas)

- WNT HOLDUIF - eene der benamingen van Columba palumbusL.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

holletje; verkleinwoord van 'hòl', met umlaut

- Mededelingen van Hans Hessels, opgetekend uit zijn familiekringen Hessels en Marinus 1960-1980 (2019) – uitdrukking: zen hölleke dicht(k)nèèpe; overlijden

►Voor de volledige lijst Klik hier

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: En mèùs heej meer dan êen hölleke. (Het is altijd gemakkelijk over meer dan één mogelijkheid te kunnen beschikken.)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): tis en moord in en hölleke / in en maand (Handschrift Daamen 1916) het is een te verwaarlozen zaak

zelfstandig naamwoord

vrouwelijke losbol

- Handschrift Daamen 1916 "hollewaai - 't is zo'n hollewaai (een ongegeneerde vrouw)"

- Cees Robben: 'ze gonk te veld, de hollewaai' (19600219)

- Stadsnieuws (rubriek): Die hòllewaaj kan ginne manskèèrel meej rust laote. (051106)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992) - 'hollewaaj ' - zelfstandig naamwoord hollewaai (bep. vrouwspersoon)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) HOLLEWAAI (hollewèèj) v., luidruchtig en brutaal vrouwspersoon, niet al te fijn gebouwd.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - hollewaai zelfstandig naamwoord vrouwelijk - een vrouwspersoon die wild en zot is en weinig verstand toont

- WNT hollewouter (alleen in toepassing op vrouwen?) Men hoort (te Leiden) ook gelijkbetekenende 'hollewaai'.

persoonsvorm /bezittelijk voornaamwoord

hun, hen

- Cees Robben; Prent van de Week - Höllie taante Sjoow... (19600219)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - zóllie verdiene meer op öllie, as göllie op höllie

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HÖLLIE, HÖLLE(N), vrnw. en bvw. Datief of accusatief van 'zöllie' (zijlie) - hun, ze; ook bijv. w. : Höllie deur was vast.

werkwoord, verleden tijd van hèl(le)pe

hielp

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'K-hòllep um òn beeter wèèrek

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOLP - 2e hoofdvorm van 'helpen'

zelfstandig naamwoord, verrkleinwoord van hòlpèèp

- WBD II:725 holpijpje: een stalen staafje dat van onderen in een scherp gerand kokertje uitloopt, waarmee men gaatjes in het leer kan slaan

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -  HAALPIJP - zelfstandig naamwoord vrouwelijk - bij schoenmakers: klein eenvoudig werktuig om koperen ringskens in de rijggaten van de schoenen te vestigen.

zelfstandig naamwoord

 -Informant Toine Raaijmakers; onrustig iemand

werkwoord

haalt, holt

tegenwoordige tijd 2e + 3e persoon enkelvoud van 'haole' (met vocaalkrimping)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - assie hòlt, dan hòltie et- als hij hard loopt, haalt hij het

tussenwerpsel

- WBD opzij! (commando voor een paard), ook 'óm' genoemd

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) - HOM uitroep! opzij, tegen een koe gezegd.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOM (uitspraak hoem) telwoord - bij landbouwers: uitroep om koeien of geiten te doen omstaan.

zelfstandig naamwoord

haamkussen

- WBD hòmkusses (Hasselt) - haamkussens (de vilten binnenbekleding van het haam)

werkwoord, zwak

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - hommelen - Ze zen hiernost an't hommelen (de WC aan 't ruimen).

zelfstandig naamwoord

- WBD haamhout, een voor aan het trekstuk van de ploeg bevestigde dwarsbalk

zelfstandig naamwoord, meervoud

- WBD (Hasselt) beide pluralisvormen worden evenals de dito 'gerilspaon(e)' gebruikt voor: haamspanen, de twee houten hoofdbestanddelen van het haam

- Cees Robben; ’n plekske/ waor blom hôn gestaon (19590822)
- Cees Robben; Wörrom z’um daor hôn neergezet (19590912)
- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - Ze hòn niks op òf aon, Ze waren naakt.

Illustratie: Rolf Janssen

zelfstandig naamwoord en verkleinwoord

hond, hondje.

- Kubke Kladder; pseudoniem van Pierre van Beek; Nieuwe Tilburgsche Courant; Uit 't klokhuis van Brabant 9; 22-02-30 - En daansen as ze kan! Ze wit van gin uitschaaien en ze sjouwt oe aaf as 'nen hond in 'nen botermeulen.

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 67 02 17 - En wè maok ‘t uit wie oe bet / ‘t Hundje of de kat.

- Pierre van Beek; Tilburgse taalplastiek 11, Nieuwe Tilburgse Courant, 17 april 1950 – "Wie bij den hond slaopt, krijgt vlooien" is ons equivalent voor "Wie met pek omgaat, wordt er door besmet."
- Pierre van Beek; Tilburgse taalplastiek 11, Nieuwe Tilburgse Courant, 17 april 1950 – De volkse wijsheid "hoe kaolder hond hoe meer vlooien" past gewoonlijk ook wel bij de branieschopper. Degene, die zelf het minst betekent of presteert, meent vaak de meeste eisen te mogen stellen.
- Pierre van Beek - gezegde: Hij zit eróp te wòchten as nen hónd óp en zieke koej. (Tilburgse Taalplastiek 136)

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: de poote vaan 'nen hond

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - wènne kaojen hond; hij bèt aachterbekaare

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - laagen as enen hónd die mosterd heej gevreete

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - meej den hónd int hòk, de vrouw in hèùs èn de meens int cafeej hèdde en gereegeld höshaawe

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - menen ond (<hond)

Afbeelding uit Kroniek van de Kempen - 1990

zelfstandig naamwoord

hondenkar

- WBD broodkar met hond eronder

- Interview dhr. Van den Aker - 1978 - “…èn Keej de Pèlder die daor bij et krèùthöske wonde, witte gij dè nòg in den Bèrndèèk òf in de Oerlesestraot was dè toen…èn dan ginge ze rije op en hondekèèr want zij was zon hil dikke!” (transcriptie Hans Hessels 2014)

► Klik hier voor audiofragment

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HONDEKAAR en HON(D)SKAAR - kar met een of meer honden bespannen

zelfstandig naamwoord

letterlijk: hondenkot, hondenkooi; hier figuurlijk: hogehoed

- Van Dale; 'hondenkot' - gewestelijk hogehoed

- WBD III.1.3:171 'hondenkot' = hoed (spotnaam,); ook: 'hoge zije '

- WBD III.1.3:77 'hondenkooi' = hoge hoed

zelfstandig naamwoord

- Informant Piet Mutsaers; liefhebber, verzorger, eventueel fokker van honden

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) -PRIESTER woord dat min of meer vermeden wordt, maar bij voorkeur als tweede lid in samenstellingen gebruikt, waar het ongeveer betekent: goede verzorger, liefhebber van klein, ongevaarlijk vee, bijvoorbeeld in hennenpriester, konijnenpriester.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - hondepriester, zelfstandig naamwoord mannelijk: - groot kenner en liefhebber van honden

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HONDEPASTOOR zelfstandig naamwoord mannelijk - liefhebber van  honden, hondengek.

telwoord

honderd

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): oover honderd jaor hèbbe we tòch ene gèètekòp (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1970) - over honderd jaar zijn we allemaal dood

- WBD II :1017 riet van hónderd - riet van honderd: rietkam met honderd rietstaven per kwart el (l7 1/2 cm)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'In-t volle hondert' - In het openbaar

telwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - honderd verschillende

- Karel en Sjarel; dialoog in Groot Tilburg, 23 maart 1945 - Zoo kank wel honderterandere vurbilde aonhaole…

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

hondebandje

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - uit het cluster nds wordt de d verzwegen: honsbèndje, honsgezèèk, hons....

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): meej en hóndsbèndje óm (RL'48) - met een boord om (in de Hasselt was een witte boord geen alledaags verschijnsel)

zelfstandig naamwoord

hondsgezeik, urine van of het urineren door een hond

- WTT 2022 - voor de letterlijke betekenis zijn geen bewijsplaatsen vastgesteld; alle voorbeelden betreffen een figuurlijk gebruik, namelijk 'ieder wissewasje' en dergelijke.

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - ieder hóndsgezèèk stin diejen hond te zèèke - om de haverklap

- WBD III.4.4:131 'hondsgezeik' = ogenblikje

- WBD III.4.4:284 'hondsgezeik' = iets onbelangrijks

- Stadsnieuws (rubriek): Ge moet mèn nie vur èlk hóndsgezèèk van men wèèrk afhaole (140908)

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - uit het cluster nds wordt de d verzwegen: honsbèndje, honsgezèèk, hons....

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): 'hondsgezeik' zelfstandig naamwoord - futiliteit, kleinigheid

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HON(D)S- GEZEIKEN zelfstandig naamwoord, onzijdig, meervoud: alle hon(d)s- gezeiken, alle oogenblikken, gedurig. Hij is alle hondsgezeiken ziek.

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) Honsgezèèke, in de uitdrukking 'alle honsgezèèke', alle gedurigte, zo dikwijls als een hond urineert, om de haverklap, met hinderlijke frequentie.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - hónsä.k, zelfstandig naamwoord m. 'hondszeik': 't Is mär lierelöw (bv.koffie), ’t is kräk of et honszaek is.

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1958 - zelfstandig naamwoord onzijdig, 'hondsgezeik' (in de veelgebruikte zegswijze: 'Dä’s alle honsgezaek te doewn' - Dat is ieder ogenblik te doen, om de haverklap.

zelfstandig naamwoord

- WNT hondsknopperenhout (in N-Brabant): hondsboom

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): femielie van hóndsknòbbenhout zèèn (Pierre van Beek - Tilburgse Taalplastiek 1965) - rood haar en zomersproeten hebben (Hondsknobben = vuilboom of sporkehout, Frangula alnus)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'honsknòbbe' zelfstandig naamwoord - vuilboom, sporkehout (Frangula alnus)

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - 'hòndsknoppehout' zelfstandig naamwoord - vuilboom

 -Informant Toine Raaijmakers; bep. soort riet met zwarte bast en witte spikkels, dat werd gespleten en ineengevlochten, daarna met leem besmeerd (in de primitieve bouw)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'honsknòbbe' - vuilboom, sporkehout (Frangula alnus)

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - uit het cluster nds wordt de d verzwegen: honsbèndje, honsgezèèk, hons....

zelfstandig naamwoord

hondenmarkt

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - uit het cluster nds wordt de d verzwegen: honsbèndje, honsgezèèk, hons....

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): dan hèdde aaltij hóndsmèrt vur de deur (Kn'50) - als er jonge meisjes in het gezin zijn, is er veel aanloop van jongens

zelfstandig naamwoord

hondenneus

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann, Het stadsdialekt van Tilburg (1996) - uit het cluster nds wordt de d verzwegen: honsbèndje, honsgezèèk, hons....

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): hóndsneuzen èn kattepôoten èn gebraajde/gebraoje (?) friekandèlle ('84) - antwoord op de vraag 'Wat eten we vandaag?'

werkwoord, persoonsvorm

hing

oude verleden tijd van 'hange'

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HING, HINK, HONG, HONK : 2e hoofdvorm van 'hangen'

zelfstandig naamwoord

honger

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Ge meut wèl óp en aander hónger krèège, as ge tèùs mar komt eete. (= Je mag best naar een vreemd meisje kijken, maar verder...)

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden - gezegde: Et is nie èèrg as ge ónderweg honger krèègt, agge mar tèùs it.

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): hónger hèbben as en heimouwerik (Nieuwe Tilburgsche Courant '59) - erge honger hebben.

zelfstandig naamwoord

Rosa canina (egelantier) - wilde bottelroos

- WBD III.4.3 :153 honsrôos - wilderoos, hondsroos, egelantier ook genoemd: stuikroos of wilde roos of wild roosje

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord van haon

haantje

verkleinwoord van 'haon', met vocaalkrimping

- WBD hòntje - mannelijk kuiken

- WBD III.3.3:77 hòntje - haantje, torenhaan

bijvoeglijk naamwoord /bijwoord

- WBD hôoge - langbenig (gezegd van een paard), ook genoemd 'klippel' (Hasselt) 'klèpper'

- Cees Robben; Prent van de Week - Van hôôg toe lêêg (19651224)

- WBD hôoge ketting (II:1010) - dicht, gezegd van een ketting

- WBD hôoger hange (II:1010) - de weefkam hoger hangen

- WBD III.1.4:167 'hoog' = deftig

Afbeelding uit het 'Nuuw Tilburgs Leesplèngske' dat in 2020 door de Stichting Tilburgse Taol werd samengesteld en uitgegeven in samenwerking met Stadsmuseum Tilburg en Bibliotheek Midden-Brabant en Erfgoed Tilburg. De illustraties werden verzorgd door Ruben de Bruijn.

hoogaatie

zelfstandig naamwoord, mannelijk.

samentrekking uit 'hoog gaat hij'.

volksnaam voor een reuzenrad op de kermis.

- Interview Van den Aker (1978), transcriptie door Hans Hessels (2014) - “…Jaaa… ene mallemeule èn enen hoogaatie èn ene ootooskòtters èn zôo…”

► Klik hier om dit bestand te beluisteren

- Èn toen in den hooggaatie... (Henriëtte Vunderink; 'Kèrmes'; k Zal van oe blèève haawe, 2007)

Uitspraak en spelling

- WTT, Ed Schilders (2019) - Aangetroffen in diverse spellingen: hooggaatie, hoog-gaat-ie, hoog-gaatie, hoogatie. De spelling 'hoogaatie' lijkt de beste aangezien er slechts één g wordt uitgesproken. In de spelling met een dubbele g ligt de klemtoon bovendien op 'hoog', en dat is in de uitspraak van de volksnaam niet het geval; dan ligt de klemtoon op 'gaat': 'Gaode meej in den hoogaatie?'

Geschiedenis

- WTT, Ed Schilders (2019) - 'Hoogaatie' is nog steeds een algemene aanduiding voor 'reuzenrad' door Tilburgers. Waarschijnlijk verscheen deze kermisattractie in 1926 voor het eerst op de Tilburgse kermis, getuige een advertentie

Nieuwe Tilburgsche Courant, 1 september 1926. Bron: Delpher.

'Hoogaatie' is dan blijkbaar een begrip dat algemeen bekend is. Mogelijk hebben er al eerder hoogaaties op de Tilburgse kermis gestaan maar daarvan heb ik geen gedrukte bronnen gevonden. Toch bleek de volksnaam nog ouder dan ik dacht, want de oudste bewijsplaats in de krantenbank van de Koninklijke Bibliotheek, Delpher, geeft bij de zoekterm 'hooggaatie' een bericht uit de Nieuwe Tilburgsche Courant van 9 juli 1899. Het is dan kermis in... Goirle:

Daaruit blijkt dat de Goirlese kermis in 1898 een grote publiekstrekker was geworden door de aanwezigheid van onder andere '2 draaimolens' en 'een Hoog-gaat-ie, zoals men het hier noemt'. En daarmee is meteen de volkse komaf van het woord bewezen, want officieel was de naam van zo'n reuzenrad 'Deensche hoogvaart', een benaming die soms ook in de kranten gebruikt wordt maar die vooral voorkomt in de officiële gemeentelijk berichten over de aanbestedingen van de kermisattracties.

Nieuwe Tilburgsche Courant". Tilburg, 30 augustus 1928.

Over de herkomst van 'Deense hoogvaart' ben ik niet zeker, maar het lijkt aannemelijk dat de naam gekozen is in het voetspoor van een topattractie in het pretpark Tivoli in Kopenhagen, geopend in 1844. Hoewel dit oudste reuzenrad zich nauwelijks kan meten met de spanwijdte en hoogte van moderne reuzenraderen was het in zijn tijd een sensatie en publiekstrekker.

Het 'reuzenrad' in Tivoli, Denemarken. Bron: Wikipedia.

Op de foto is te zien hoe de 19de-eeuwse tractatie het midden hield tussen gondels met zitplaatsen en luchtballonnen, tussen zee- en luchtvaart. Aan die verbeelding moeten we ook denken als we over hoogaaties lezen in de eerste helft van de 20ste eeuw. Zie bijvoorbeeld deze vroege foto van een 'Deensche hoogvaart' uit het tijdschrift Het Leven (Bron: Delpher).

Hoe een Tilburgse hoogaatie er in 1957 uitzag is te zien in deze prent van Cees Robben, gepubliceerd in weekblad Rooms Leven:

Prentbriefkaart ter promotie van de 'Jaozeetie', een populair tentoonstellingsproject waarbij opmerkelijke gebeurtenissen (waar of niet waar?) uit de Tilburgse geschiedenis in kijkkasten worden uitgebeeld. In 2019 stond de expositie in het teken van de Tilburgse kermis. Afbeelding facebook.com/dejaozeetie, 2019.

zelfstandig naamwoord

- WBD koe met hoge poten, ook genoemd 'langbinder', 'lochte koej ' of ‘ondiepe koe’

► Volledige bron: KLIK HIER

Kaart: Diederik Zijnen (1760)

toponiem

'de Hoogendries' in het oosten van de stad; tegenwoordig nog alleen in gebruik als straatnaam; eertijds in de volksmond gebruikt voor de begraafplaats aldaar. Tegenwoordig is de naam daarvan Begraafplaats Sint-Jozef, naar de patroon van de parcochie Heuvel.

- Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941 & CuBra - Dan slèpen z’oe karkasje nor den hoogen Dries...

- Pierre van Beek - nòr den Hoogendries brènge - in ongewijde grond begraven (het kerkhof van de parochie Heuvel ligt op den Hogendries)

Hôogevènsestraot

toponiem, straatnaam

Hoogvensestraat

- Audioregistratie 1978 - “…ik hèb et gedaon vur Drikka Kools meej zon grôote maand erop waor dan pèèpe in moese! Gienderwèèd nòr Bartje Braans gebròcht, Bartje Braans, de Hôogevènsestraot as ge die wit, meej de kreugel, dan waarde bèkaaf as ge trugkwaamt!” (Interview met Heikanters - Transcriptie door Hans Hessels)

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'hôogezèèje' - hogehoed, cilinderhoed

- WBD III.1.3:172 'hoge zijden' = hogehoed; ook 'hondekot' of 'kachelpèèp'

- WBD III.1.3:176 'hoge zijden' = hoge hoed; ook:'kachelbuis', 'hondenkooi'

- WBD III.1.3:185 'hoge zijden' = hoge pet met opstaand bovenstuk

- WBD III.2.2:99 'hoge zijden' = rouwhoed, hoge hoed

zelfstandig naamwoord

kermisattractie: het reuzenrad (uit: hoog gaat hij)

►Zie hoogaatie

zelfstandig naamwoord

hoge heide

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): nor de Hôoghaaj gaon en de schuup meeneemen om plagge te steeke (Si'72) - kaartterm

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - bijvoeglijk naamwoord, : hooghollands

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - 'Hòòghollands ' zelfstandig naamwoord - Algemeen Beschaafd

zelfstandig naamwoord

hoogkar

- Lowie van Dorrus Misters - De vaste voerlui op deze verschillende plaatsen kon men al in de verte herkennen. Het was wel wat men vroeger noemde een "hoogkar" als tegenstelling tegen de "aardkar", de gewone boerenkar met smalle bodem en schuin opstaande zijwanden en gewoonlijk achter zonder schot. Maar de voermanskar was gewoonlijk wel iets groter van bouw, dus met grotere bodemoppervlakte voor het beladen, iets grotere wielen voor het makkelijker rijden en dan meestal de huifrepen er op met de huif opgedraaid, vanaf de staarteinden tot aan de burries er overheen getrokken, zodat bij regen onderweg deze er over kon worden uitgespreid, men behoefde ze maar uit elkaar te draaien en opnieuw aan de burries vast te maken, zodat de voerman zelf en de goederen die hij had geladen droog konden worden gehouden. (Lowie van Dorrus Misters; rubriek Uit onze Tilburgse folklore, afl. 21 ‘Tilburg had een respectabele lijst’; Nieuwe Tilburgsche Courant 4-2-1954)

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hoge boerenkar op twee wielen voor vervoer van hooi en stro en ook in gebruik als huifkar

- Ruud Damen & G.W.J. Steijns, Et Buukske (2008) - benaming voor een categorie uit de opstoet, vroeger 'grote wagens' genoemd (m.b.t. carnaval)

- Ed Schilders; Wè zeetie?, Website Brabants Dagblad Tilburg Plus, 2009 - Mar et schonste van Karneval vèèn ik den opstoet. Meej al die hôogkèère, èn die strêûpe.

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - 'hògkèèr' zelfstandig naamwoord - hoogkar

bijwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - hoogstens, ten hoogste

zelfstandig naamwoord

- Pierre van Beek - den hôogtij - de liste mis - de hoogmis

- WBD III.4.4:191 'hoogwater' = vloed

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -  GOOGTIJD zelfstandig naamwoord, onzijdig en niet mannelijk - grote kerkelijke feestdag

zelfstandig naamwoord

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - rem

Schilderij van Desiré Thomassin - 'Hooiers'

zelfstandig naamwoord

hooi

- Kernkamp; Dialectenquête 1879: hôoilaand; hôoi en strôoi (hooi, juister hoi)

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Ast hôoj nòr de waoge kómt, zèn de hôojvörke goejekôop.

- Miep Mandos-v.d.Pol - Aantekeningen Brabantse spreekwoorden -
 gezegde: Hak hôoj gegeete, dan hak törf gescheete.

- Pierre van Beek; "Hooi dorsen", is nutteloos werken. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Typische zegswijzen afl. 5; 25 augustus 1959)

- WBD hôojbèèrg - veldschuur (vrijstaande open bergplaats), ook 'hôojmèèt'

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - geluk bij en ongeluk, zi den boer, mar et hôoj is op (ok 'schèlf' genoemd)

- WBD hôojzòlder - zolder in stal of schuur, ook genoemd 'balke', 'schoor'

 - Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant (1952): et hôoj is nòg gruun (korte u)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): as et hôoj nòr de waoge kómt, zèn de hôojvörke goejekôop ('70) - gezegd van meisjes die jongens nalopen

werkwoord, zwak 

hooien

zelfstandig naamwoord

hooimijt

- WBD veldschuur (vrijstaande, van alle zijden open bergplaats, met op en neer beweegbaar dak, bestemd voor overwegend hooi), ook 'schèlf' of 'hôojbèèrg' genoemd

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

hoop, stapel

-Informant Toine Raaijmakers; Den duuvel schèt aaltij óp êenen hôop (m.b.t. mensen met veel geluk)

- Kees & Bart (krantenrubriek ca. 1930) - 'onder 'nen hoop erd'

- Lodewijk van den Bredevoort, pseudoniem van Jo van Tilborg, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Dl. 2, 2007) - Et wier un reünie van alle nichten en nèève, de grôotste hôop waar der.

- WBD III.4.4:255 'hoop' = menigte, troep;

- WBD III.4.4:259 'hoop' = boel

- WBD III.4.4:260 'hoop' = grote hoeveelheid;

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HOOP zelfstandig naamwoord mannelijk:-tas, stapel, menigte. Met den hoop - bij hoopen, overvloedig

- Jan Naaijkens;l Dè's Biks, 1992 - 'hòòp' zelfstandig naamwoord - hoop; honderd òp 'nen hòòp

zelfstandig naamwoord

hoorn

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): veul óp zen hoores hèbbe ('56) - veel praats hebben

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Dòr wòr de hôorene dòl van' - daar word je stapelgek van.

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

hoorentje ofwel gehoorentje speule - verstoppertje spelen (de zoeker gaat op het gehoor af)

- Daamen Handschrift 1916: "horentje - kinderspel, een soort van verstoppertje"

- Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941 & CuBra - …doolhoven en idiale schuilplaotsen om hoorntje te doen.
- Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941 & CuBra - Irst dimme in bietje hoorntje.

- Interview (audio) uit 1978 met het echtpaar Staps; transcriptie Hans Hessels, 2015 - “Èn hoorentje din wij vruuger hè, hoorentje doen. Dè was verstoppertje speule. Wij zin aaltij hoorentje doen, hi!?”

- WBD III.3.2:47) hoorntje, hoorntje doen = verstoppertje spelen; ook genoemd: piepele, piepelenbèèrege of piepelenbèèrg, gehoorentje

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): hoorntje, zelfstandig naamwoord - verstoppertje

bijvoeglijk naamwoord

hovaardig

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'hoovèèreg, hoovèèrdeg' - hovaardig

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -
 HOOVÈÈRIG - hovaardig

uitroep, commando

- WBD (Hasselt) langzamer: (commando voor een paard)

werkwoord, sterk

zelfstandig naamwoord

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - iemand die blijft hopen

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Hop mar toe, hopkont' = Blijf maar hopen, onnozele gans.

zelfstandig naamwoord

hekel, tegenzin, afkeer

- Pierre van Beek; Ze kreeg 't hor aan. - Ze begon kwaad te worden. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Dialect en spreekwijzen; 10 januari 1959)

- Cees Robben; Prent van de Week - Men vrouw die krèègt ’t hor dan aon/ Bij ’t minste gaot-er-op (19650507)

- Brabantse spreekwoorden (Mandos): et hòr ònkrèège ('69) - kwaad worden

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Ge zo-t-ur ut hòr van krèège' - Je zou er een hekel aan krijgen.

werkwoord, zwak 

- WBD (Hasselt) - (van een paard) de enkels kwetsen door ze onder het stappen tegen elkaar te schoppen), ook genoemd 'haorhinkele'

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - kèkt is nòr men ketaaw, et hòrènkelt zo - ... het slaat steeds over

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - overslaan, beentje lichten, tegen je(eigen) enkels schoppen

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - 'Kèkt us nò-me ketaaw, ut hòrènkelt zo' - ... het slaat steeds over.

- WBD III.3.1:237 'haarenkelen' = bekvechten

- Cursus in Tilburgs – een krantenrubriek circa 1940 - (8) 'Kektis nòme ketaaw, ut hòrenkelt zo!'

- WBD III.1.2:389 'haarenkelen' = haarenkelen

- A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland (2), 1962 - zwak werkwoord onovergankelijk 'haarenkelen', met een van de voeten tegen de enkel van de andere voet schoppen onder het gaan (v. mensen en paarden)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) -  HAARENKELEN - bij 't gaan den eenen enkel tegen den anderen slaan of stooten (Kemp.)

hòrgetèùg

zelfstandig naamwoord

haargetuig, gereedschappen om te haren, scherp te maken

- Pierre van Beek; Nieuwe Tilburgsche Courant, Typisch Tilburgs afl. XI, 10 januari 1958 - Een maaier heeft een zeis en als wetgereedschap een hamer, een vijl, een aambeeldje en een wetsteen. Dit wetgereedschap bij elkaar noemt men "het horgetuig".

► haore

zelfstandig naamwoord, verkleinde vorm van haor

haartje

- Kees & Bart; krantenrubriek ca. 1930 - gin hòrke beter

werkwoord, zwak 

- Informant Piet Mutsaers; (af)luisteren

- WBD III.3.1:264 'horken' = afluisteren

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) - HORKEN (hörke) onov. werkwoord - luisteren, speciaal naar gesprekken waarmee men niets te maken heeft; akoestische tegenhanger van 'blieken'. Ook vooral in de samenstelling 'öthörke' - door onbescheiden vragen iets te weten willen komen.

zelfstandig naamwoord

haarpijl, haartje

- Stadsnieuws (rubriek): Et schouw mar enen hòrpèèl of de penantie ha gezeete (271206)

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HAARPIJL zelfstandig naamwoordo. - haartje, Fr. brin de cheveu.

zelfstandig naamwoord

- WBD III.1.2:384 'horrelevoet', 385 'horrelepoot ' = horrelvoet

bijvoeglijk naamwoord

- Cees Robben; Prent van de Week - de ekkers in de Vloed/ Liggen horsdrög in den gloed... (19570704)

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal (1978) - HORS in de combinatie 'horsdreu:g zeer droog, breekbaar van droogte'.

zelfstandig naamwoord

haarspeld

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek (1998) - haarspeld

zelfstandig naamwoord

- WBD hoogte in het (akker- of wei-)land (Hasseltse term); ook 'bult'

zelfstandig naamwoord

hort, horde

- WNT een uit met rijs omvlochten staken bestaand, plat vlechtwerk dat hetzij los en verplaatsbaar is, hetzij, gelijk bijvoorbeeld bij militaire versterkingen, ter plaatse om in den grond gestoken palen wordt gebreid. 2) Raamwerk dat over het land gesleept wordt om kluiten te breken of om modder en mest te slechten. 3) Ruit- of traliewerk tot het ziften van kleine aardappels, grind, sintels e.d.

- WBD III.4:131 'hortje' = poosje

Uitdrukking

- den hòrt op gaon - de straat op gaan, er vandoor gaan/zijn, m.n. met een ander dan de eigen partner

- Jan Naaijkens, Dè's Biks (1992): 'hort' zelfstandig naamwoord - op stap, even.

werkwoord, zwak 

de etymologie is niet verklaard

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - klonteren

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

poosje

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - vur en hòrtje, nie te lang

- WNT HORT I,6,b: Poosje; Wat ben je 'en hort weg geweest! Opprel: Blijft nog en hortje, Ald. Eveneens bijvoorbeeld op Goeree (hortje) en te Deventer (hörtjen).

- A. Weijnen, Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - hortje - poosje (diverse dialecten)

zelfstandig naamwoord en zwak werkwoord

In veel bronnen is de verklaring: 'valsspeler, valsspelen'

In het Tilburgs lijkt de betekenis 'treiteraar' algemeen.

Etymologie

Over de etymologie lopen de meningen uiteen

- A. Weijnen; Etymologisch dialectwoordenboek (1995) - haarzak, aassak - wie ruzie zoekt, vitterig iemand. Eerste deel is waarschijnlijk Hoogduits ‘hader’ 'twist'.

- Informant Kristof Van Der Meiren; 2020 – Een ‘hòrzak’ wordt hier - Sint-Lenaarts (Brecht/België) – neurrèk genoemd: “Hij is ne neurrèk” betekent dat iemand niet wil luisteren en altijd tegendraads doet, vervelend doet met de bedoeling iemand anders woedend te maken totdat deze persoon begint te springen van woede. De schamele ondergrond (vloer) van vroegere woningen begaf het dan soms, waardoor iemand een verdieping lager ‘zakte’. Bij boeren werd de mest van de dieren vaak opgestapeld en als de kinderen dan niet wilden meehelpen, werd de boer(in) stampend kwaad zodat hij/zij door de stront zakte. Een onstabiele, vuile, rotte ondergrond werd ‘goor’ genoemd. Daar men eeuwen geleden de letter ‘G’ vaak verwisselde met de letter ‘H’ (of zelfs niet uitsprak) kwam men al snel tot: oorzakken. Dus: door het goor zakken, door het hoor zakken. “Ik zal hem/haar eens in het goor (hoor/hor) laten zakken” betekent: iemand moedwillig boos maken door niet te luisteren en tegendraads te zijn. Horzakken.

Betekenissen

- Pierre van Beek; - Schaaj tòch is èùt meej dè gehòrzak (Tilburgse Taalplastiek 176)

- Stadsnieuws; anonieme dialectrubriek, 2010-04-28 - Schaaj toch es èùt meej dè gehòrzak - .. met dat vervelende gedoe.

- WBD III.3.2:32 - hòrzak, judas, valsspeler

- L.L. de Bo; Westvlaamsch idioticon (1892) - HAARZAKER, haarzaak, haarzak - Haarkliever, vitter, fr. chicaneur iemand die, iets gekocht hebbende, moeilijkheden maakt ...
- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch (1899) - HAARZAKKEN - bedrog doen in 't spel, Fr. tricher. Gij hèt gehaarzakt! Poëtische definitie

- Frans Hoppenbrouwers; uit: Kempische Karakters (CuBra 2012) -

Horzak
Een horzak kan ontzettend pesten,
hij treitert meestal heel gemeen
ook daarom staat hij vaak alleen:
jouw grenzen zal hij niet meer testen

zelfstandig naamwoord

huishouden

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

haasje

- Karel de Beer; Tilburgse bijnamen, 2000 - et hòske = voetballer Hazendonk

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord van hèus

huisje, in het bijzonder een optrek buiten de woning om de behoefte te doen

Foto: Regionaal Historisch Centrum / Stadsmuseum Tilburg

1. huisje, daar waar men zijn behoefte deed; plee

- Nicolaas Daamen; Tilburgs dialect, handschrift 1916 - "höske - op 't höske zitten (op de WC)"

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven), De Tilburgse Koerier, 73 12 06 - Maar vannaacht begos de trubbel / Ik vlòòg 't huiske op en aaf / Ik moes van èrmoei naor d'n dokter / Die me 'n remeedie gaaf.

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad (1984) - 'a's Mieke lang op 't hùske zit'.

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben - As ge meteen nao oew eten naor ’t huîske gaot, noemen wij dè laojen en lossen (16-01-1975)

- Pierre van Beek; Wat "'t huske" of "de beste kamer" is, weet ge. (Nieuwe Tilburgsche Courant; Tilburgse Typen afl. XIII; 28 maart 1958)

- Cees Robben; Prent van de Week - [na het kerstdiner:] Gao irst d’n hof is in../ Naor ’t höske... (19611221)

- Cees Robben; Prent van de Week - ’t Höske.. of wel ’t sekreet (19601104)

- Cees Robben; Prent van de Week - Ik licht naa ’t höske... en rij meej de ton... (19570309) [Als de beerput onder het huisje vol was, werd die ‘gelicht’ ofwel leeggeschept; de mest werd overgeheveld in een andere ton.]

- Cees Robben; Prent van de Week - En vur ’t höske maoket niks uit of ge reerug of peestamp het gegeete.. (19870417)

- Et höske zin ze vruuger, war. Nou èn dè was aachter was en grôot gat… òf veur. Irst de plangk eraaf! Dè was en grôot gat… [Interview (audio) uit 1978 met het echtpaar Staps; transcriptie Hans Hessels, 2015]

- ...en hier op ut höske hoef ik allêên mar nor mun êêge gezêêk te löstere... (Hein Quinten, Tilburgse spreuken; ca. 1990)

- Piet van Beers; ‘’t Höske’: Vruuger....bij ons thèùs/ hadde we ok 'n höske./ Dè wier ènnigte keere per jaor/ dur unnen boer leeggehòld./ Den boer kreeg dan aaltij/ geld van onze Vadder./ Wij kreege dan "staank vur daank" (Brabants Bont - 1; z.j., ca. 2005)

- Stadsnieuws (rubriek): wòcht èfkes, vur we gòn moet ik nog op et höske - ... naar het toilet. (160510)

- Frans Verbunt, Tilburgs vur tonpraoters èn aandere saawelèèrs (7de perbeersel, 1996) - de plaanke vant höske schèète.

- Lauran Toorians; Ik zèè ne sul; CuBra, 200? -

As de tillevisie zôomar stopt

of ‘t höske stevig durlòpt,

liefst op zondag in de naacht,

dan zuke-z’iemand die kan kome

en as’t kan vur niks,

die dè vlug en netjes oplost.

- Piet van Beers; www.CuBra -

De Poepdôos…
Vruuger ha´n de èèrme meense
gin van allen ´n W.C.
Mar…toen zaate ze te kakke
op “´t Höske” of “de Plee”.

Mistal was´t ´n houte kietje
meej ´n plaanke “hartjesdeur”
Op ´t dak daor laage panne
èn er hing unne stèèrke “geur”.
 

Op de plòts waor ge gingt zitte
was er middenin ´n gat.
Wègge daor dan poept of pieste
viel onmiddelek in ´n vat.
 

Aon de muur zaat unne spèèker
èn ennen hêele rits papier
van de kraant gescheurd in vèllekes
die ge dan kost leeze hier.
 

As zo´n vat of ton dan vol was
wier dè dur ennen boer geligt.
´k Zèè daor wèl es nòr gan kèèke
Mar…ik nêep m´n neus wèl dicht.
 

Zeuventig jaor ist al geleeje
mar toch dènk ik er nog ôot aon
as´k de boere stront zie rije
die derre stal hèbbe gedaon.

- WBD III.2.1:112) 'huiske' ,c.q. 'gemak' = wc: ook 'plee' genoemd; verkleinwoord van 'hèùs', met vocaalkrimping

- Jan Naaijkens, Dè's Biks , 1992 - 't höske - bistekaomer, plee, nummer 100

zelfstandig naamwoord

huislook (Sempervivum tectorum)

vetplantje dat in de buurt of op het dak van een apart staande of tegen het huis gebouwde W.C. (höske) groeide, en een bekend geneesmiddel was tegen ontstekingen in de mond. De plant werd ook een bescherming geacht tegen de inslag van bliksem.