Woordenboek Tilburgs dialect Wil Sterenborg bewijsplaatsen

Het Woordenboek van de Tilburgse Taal wordt mede mogelijk gemaakt door

Bijlage

gruitere

gruitere - ww

van De Gruyter naar De Gruyter kuieren – pantoffelparade; aachter de mèskes aon in de Heuvelstraot

(Frans Verbunt; TILBURGS VUR TONPRAOTERS EN AANDERE SAAWELEERS - Grôot Woordeboek van de Tilburgse Taol zeuvende perbeersel, 1996)

Links: het pand van De Gruyter op de hoek met de Heuvel; rechts, De Gruyter op de Markt

WTT

gruitere

ww., zw.

Frans Verbunt - heen-en-weer wandelen van de winkel van De Gruyter aan de Markt naar die op de Heuvel, v.v., de pantoffelparade in de Heuvelstraat.

(TT 116) Later sprak men van 'een Heuvelstraatje pikken' of van 'mèskesmèrt'.

Gruitere was een echt Tilburgs volkswoord.

Wie het zoekt (2011) met google krijgt slechts twee treffers: beide Tilburgs van oorsprong en op CuBra gepubliceerd:

De spelling Gruyteren komt ook zeer bescheiden op Google voor, maar het betreft dan vaak een familienaam 'Gruyteren' en niet de hier bedoelde wandeling door de Heuvelstraat. Bijvoorbeeld:

Dat 'gruitere' niet vergeten is, bewijst echter deze ene treffer op Google, uiteraard van een Tilburgse website:

Goed getòld

P. de Gruyter ('Pietje den dief') vestigde zich in 1909 in de Heuvelstraat en had er later aan de twee uitersten van de straat een vestiging. De Bossche grootgrutter kreeg later nog meer winkels in Tilburg, zoals aan de Gasthuisring en in de Goirkestraat. In de Heuvelstraat was De Gruyter een fenomeen vanwege het gruitere. Steeds paradeerden de meisjes en de jongens in groepen tussen de twee winkels op en neer door de Heuvelstraat. In het voorbijgaan werd naar elkaar gelonkt. Het was een manier om (vluchtig) met het andere geslacht kennis te maken. (Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilbörgse taol; Paul Spapens, Gerard Steijns, Wil Sterenborg, Frans Verbunt; 2004)

Pierre van Beek

Wel specifiek Tilburgs moet het werkwoord "gruiteren" zijn, al kunnen wij ons niet herinneren het ooit te hebben gehoord. Het zou duiden op de vroegere pantoffelparade in de Heuvelstraat. Dat was het heen en weer wandelen van jongelui tussen de beide winkels van De Gruyter. Er bevond er zich immers één op de hoek van de Heuvel en één bij de Markt, die er nog is. In onze jeugd noemde men die pantoffelparade: "een Heuvelstraatje pikken" en méér kernachtig dan fijngevoelig: "mèskesmert" oftewel: "meisjesmarkt". Met die vertaling verliest het woord echter heel zijn locale kleur.

GRUYTEREN

"Toen wij 16 waren toen moest ik dan om negen uur thuis zijn, we konden nooit naar de bioscoop en dan gingen we maar naar de Heuvel, op en neer lopen van de Gruyter naar de Gruyter. Elke keer als je wat ouder werd mocht je een half uur later thuis komen."

Vanaf een jaar of 16 speelde de vrijetijdsbesteding van jongeren zich dus niet alleen meer af binnen de kaders van het gezin, de parochie of de buurt. Het stadscentrum met een geheel ander aanbod van vermaak ging een steeds belangrijkere rol vervullen. De in aantal toenemende dansgelegenheden en bioscopen waren voornamelijk hier gevestigd. Maar het stadscentrum, met de Heuvel en de Heuvelstraat als belangrijkste trekpleisters, fungeerde ook als ontmoetingsplek voor jongeren.

Niet alleen als alternatief wanneer de bioscoop of de dansavond niet betaald kon worden, maar ook omdat het aantrekkelijke mogelijkheden voor vertier bood. Het zogenaamde 'Gruyteren' was in dit opzicht favoriet. De aan weerszijden van de Heuvelstraat gelegen winkels van de Gruyter vormden het begin- en eindpunt van de favoriete looproute van Tilburgse jongeren op zaterdag- en zondagavond. 'Oh, dat hebben we ook dikwijls zat gedaan van de Gruyter naar de Gruyter gelopen, ontelbare keren op een avond. Daar gingen wij een meisje zoeken zeg maar, dat was vroeger zo'. (Van patronaat tot soos, Een studie naar de reproduktie van jeugdcultuur in een katholieke industriestad; Marcus Cornelis Maria van den Heuvel; 1993)

Haand in haand

De meeste katholieken conformeerden zich in ieder geval voor het oog der wereld aan de kerkelijke richtlijnen. Toen ze nog nie getrouwd was, kuierde ze meej Piet iederen zondag van Gruyter nor Gruyter. Haand in haand. Och jè, af en toe vatte hij heur vaast in 'n portoltje, mar daor bleef't bij. Gin kènder vur oew trouwe. (Stad met een levend verleden; Cock Gorisse (red.), 2001)

Ervaringsdeskundige Elie van Schilt

Ons scharrelterrein om ut zo mar te noemen was "De Heuvelstraot". Aon de kaant van dun Heuvel op dun hoek tegenover de Hema laag toen unne winkel van De Gruyter, on dun aandere kaant van de Heuvelstraot, dus aon de kaant van de mert, laag ok unne winkel van De Gruyter, en dees stuk van de straot was de plek waor wij 's zaterdags en 's zondags liepen te lopen om naor de medjes te kèèken en de medjes keken naor ons natuurlijk, want die kwamen ok naor de Heuvelstraot om unne vrijer op te doen.

Soms moeste wel unne keer of zis op en neer van De Gruyter naor De Gruyter vur ge iets gevonden had waor ut mee klikte. We hadden toen nie van die draogdingen waor muziek uit kwaam, wij zongen er zelf wel un liedje bij. (...) Dikwels was ut medje opgedaon bij ut lòòpen van De Gruyter naor De Gruyter mar vur ene aovond, mar ik ken er ok zat die zen er inmiddels onderhaand veftig jaor mee getrouwd. (Uit: ‘Van de Gruyter nao de Gruyter’; CuBra ca. 2000)

Resultaten?

Dat het 'gruitere' inderdaad tot echtelijke verbintenis heeft geleid, mag blijken uit onderstaand bericht van een genealogische webpagina:

Het betreft: Jacobus Petrus van den Bemt (..) Op zoek naar werk is het gezin van den Bemt omstreeks de dertiger jaren in Tilburg aangekomen en hebben zich daar voorgoed gevestigd. Ko van den Bemt maakte op 16-jarige leeftijd al vrij snel kennis met zijn latere echtgenote Joke Embregts. Ko en Joke leerden elkaar kennen tijdens het, in de Tilburgse volksmond geheten Gruyteren, in de Heuvelstraat te Tilburg, en achter de Hasseltse Kapel was hun vrijersplaatsje en daar spraken zij meermalen af om later samen door het leven te gaan. Vroeger, zo vertelde dochter Phela, wezen ze mij daar altijd het plekje aan waar ze elkaar voor het eerst gekust hadden. In het Tilburg van na de 2e Wereldoorlog was er voor de Tilburgse jeugd niet zoveel te beleven. In hun vrije tijd werd er dan ook veel geslenterd in de Heuvelstraat van de Gruyter aan de Markt tot aan de Gruyter op de Heuvel en weer terug. Veel Tilburgse jongeren hebben op die wijze hun latere levenspartner leren kennen.

Meer informatie over Jacobus en Johanna en hun trouwfoto: KLIK HIER

Kijken

Hans Rube

Onze blikken kruisen elkaar bijna elke ochtend. Op weg naar ons werk, tenminste dat is de veronderstelling.

Meestal passeren we elkaar halverwege de Noordstraat. Een korte knik en we gaan vervolgens spoorslags ieder onze weg, richting het eerste kopje automatenkoffie van de zaak.

Een enkele keer missen we elkaar net, dan is hij al op weg naar het Radiopleintje, terwijl ik de hoek nog moet nemen.

Het is een van de vele bekende gezichten op straat. Na verloop van jaren is het net of al die onbekende personen bij de kennissenkring zijn gaan horen.

Zoals die massa aan treinreizigers die elke ochtend net voor 9 uur de stad in stroomt. Je herkent de ambtenaar die altijd op dezelfde tijd op weg is naar het Stadhuisplein, de filiaalmanager uit de Heuvelstraat en de werknemer van de Twern.

Zo moet het ook rond 1930 in de Heuvelstraat zijn geweest. Tenminste, dat maak ik op uit een reactie van een lezer. Toen liepen horden Tilburgers van de Heuvel

op vaste tijden naar de Oude Markt.

"Gruiteren noemden we dat", zo vertelt hij.

In die tijd zaten er nog veel zaken van Piet de Gruyter in de stad. Op de hoek van het Besterdplein, daar waar nu schoenen worden verkocht, ook de Gasthuisring en Korvel hadden een filiaal van het kruideniersbedrijf.

Op de Heuvel zat nog een De Gruyter en tegenover de Oude Markt in de Heuvelstraat was de tweede vestiging van de keten in het centrum. Tussen deze twee winkels werd dus 'gegruiterd'.

"De meiden liepen in groepjes en de jongens ook", zo legt de man uit. „Toen waren er nog stoepranden in de Heuvelstraat, met een weg ertussen. Je kon daar je enkel op omzwikken."

"Er werd toen veel tegen elkaar gezegd Kijkt eens of 'ie kijkt, en als 'ie kijkt niet kijken. Maar dan op z'n Tilburgs", haalt hij een bekend zinnetje aan. Ook nu, tachtig jaar later, lopen sommige Tilburgers wekelijks van Heuvel naar Oude Markt. En altijd keurig in het gelid. Van de Heuvel richting de Oude Markt aan de kant van V&D en terug aan de kant van de HEMA. Probeer het niet andersom te doen, want dan kijkt iedereen je kwaad aan!

Nog steeds willen ze allemaal kijken, naar elkaar. En als ze gezien zijn, dan moet je vooral niet omkijken, want dan kunnen ze ook niet zeggen dat je gekeken hebt.

Het typische is dat je ook in die drukke winkelstraat toch steeds weer dezelfde gezichten ziet. Net als 's morgens. Het zijn bijna kennissen geworden, die kijkers.

Deze column verscheen oorspronkelijk in de rubriek ‘Stadsleven’ in het Brabants Dagblad/ Tilburg Plus van 11 oktober 2011